Rehabilitacija Slobodana Jovanovića

Posle 61 godine, tri meseca i devet dana ime Slobodana Jovanovića, rektora Beogradskog univerziteta, predsednika Srpske kraljevske akademije nauka, predsednika jugoslovenske kraljevske izbegličke vlade, skinuto je sa sudskog indeksa. Odlukom Okružnog suda u Beogradu, objavljenom krajem prošle nedelje, utvrđeno je da je presuda Vojnog veća Vrhovnog suda FNRJ od 15. jula 1946. godine ništavna od trenutka njenog donošenja i to u delu kojim je Slobodan Jovanović osuđen na kaznu lišenja slobode s prinudnim radom u trajanju od 20 godina, gubitak političkih i građanskih prava u trajanju od deset godina, konfiskaciju celokupne imovine i na gubitak državljanstva.

Odluka Okružnog suda doneta je na osnovu zakona o rehabilitaciji koji je Skupština Srbije usvojila 17. aprila 2006. Zahtev za rehabilitaciju podneli su Advokatska komora Srbije, Udruženje književnika Srbije, SLS, Omladina DSS-a, Udruženje pripadnika Jugoslovenske vojske u otadžbini, Udruženje žrtava komunističkog režima i Nada Tomić-Vuković.

Vojno veće Vrhovnog suda SFRJ osudilo je Slobodana Jovanovića zajedno sa još 24 lica, na suđenju Draži Mihailoviću (vidi antrfile) koje je trajalo od 10. juna do 15. jula 1946. godine.

U obrazloženju Okružnog suda u Beogradu, koje je potpisala predsednik veća sudija Marina Govedarica, konstatuje se da su u sprovedenom postupku protiv Jovanovića 1946. bila pogažena neka od osnovnih ljudskih prava i temeljni pravni principi kao što su pravo na odbranu i dvostepenost postupka.

Slobodanu Jovanoviću je suđeno za ratni zločin kao predsedniku jugoslovenske kraljevske izbegličke vlade u Londonu od 11. januara 1942. do 26. juna 1943, kada je vršio i dužnost zamenika ministra vojske u otadžbini (do 10. avgusta 1943. godine potpredsednik). Te 1946. on je, inače, bio izabran za predsednika Jugoslovenskog narodnog odbora u Londonu, koji je trebalo da bude glavni organ jugoslovenske emigracije, ali emigracija se poduticajem predratnih i ratnih sporova podelila na nacionalna udruženja, a i pre toga je bila, kako je napisao, u onakvom stanju u kome je bilo rusko vođstvo pred dolazak boljševika.

U VLADI: U vladu armijskog generala Dušana Simovića (izvršio puč protiv Vlade Dragiše Cvetkovića 27. marta 1941, s vladom izbegao u London 15. aprila 1941, bio svedok na suđenju Draži Mihailoviću 1946, umro u Beogradu 1962) Slobodan Jovanović je ušao u toku puča i demonstracija 27. marta 1941. protiv pristupanja Jugoslavije Trojnom paktu.

U rešenju Okružnog suda se konstatuje da je jugoslovenska vlada u izbeglištvu prihvatila Atlantsku povelju, Deklaraciju o savezničkoj solidarnosti u zajedničkoj borbi protiv Nemačke i njenih saveznika, a u januaru 1942. godine i Vašingtonsku deklaraciju, te da vlada nije sarađivala sa Silama osovine u borbi protiv partizanskih odreda, a davala je podršku Jugoslovenskoj vojsci u otadžbini i Ravnogorskom pokretu.

Kabinet Slobodana Jovanovića u Londonu je unapredio Dražu Mihailovića u čin armijskog generala, postavio ga za načelnika Generalštaba i ministra vojnog u svojoj vladi i odlučno zastupao i branio njegovu akciju.

U „Portretima iz novije srpske istorije“, istoričar Dimitrije Đorđević zaključuje da se program Mihailovićevog pokreta nije razlikovao od programa predratnog Srpskog kulturnog kluba, na čijem je čelu bio Slobodan Jovanović, njegovom prozapadnom orijentacijom, antifašizmom i antikomunizmom i „jakim Srpstvom u jakoj Jugoslaviji“. Ustaški genocid nad Srbima u Hrvatskoj suzio je njegovu jugoslovensku osnovu. Nemačke odmazde nad domaćim stanovništvom odvratile su ga od otvorenog otpora okupatoru, dok je narastajući partizanski pokret pojačao njegov antikomunistički stav. Jovanović se sa ovim slagao. Već u oktobru 1941. godine, na prve vesti o Mihailovićevom ustanku u zemlji, Jovanović je poručio da je trenutak nepogodan zbog oštrih nemačkih odmazdi. U maju 1942. godine Slobodan Jovanović je izričito naložio Mihailoviću „da ne pristupa preuranjenim akcijama velikog stila zbog beskorisnih i nesrazmernih žrtava i strašnih represalija“.

U POLITICI: Žrvanj istorije je pogotovu u teškim vremenima uvlačio srpske intelektualce u politiku, a Slobodan Jovanović je na ulogu intelektualaca u politici, pa i na svoju, gledao s ironičnom rezervom, koju je definisao već pišući o Stojanu Novakoviću i njegovom pokušaju devedesetih godina XIX veka da izvrši ustavnu reformu oslanjajući se na iskustvo vlastitih filoloških studija. Uprkos tome, prestiž naučnika neizbežno ga je uvlačio u javni i politički život pre Drugog svetskog rata, u ratnim jugoslovenskim vladama 1941–1943. i posleratno, u emigrantskoj aktivnosti sve do smrti 12. decembra 1958. godine.

Isoričar Dimitrije Đorđević piše da je Slobodan Jovanović bio partijski neutralan. Porodični uticaj privlačio ga je Liberalnoj stranci, (njegov otac Vladimir je bio liberal), ali su liberali njegovih dana, s kraja XIX veka, prešli zenit svoga razvoja i zapali u partijske svađe, naprednjaci su u svom ranom razdoblju više odgovarali njegovim pogledima i temperamentu, bili su umereni konzervativci koji su zagovarali reforme po ugledu na zapadnu Evropu, ali se Slobodan Jovanović našao raspet u dilemi: liberalizam ga je odvajao od naprednjaka i odvlačio ka radikalima, od kojih su ga odbijali njihov radikalizam i demagogija.

U državnim poslovima Slobodan Jovanović je uzimao učešća već od svoje 24. godine kada je u vreme nacionalne akcije Srbije u Makedoniji 1893. godine bio postavljen za sekretara odbora koji se bavio pitanjima Makedonije u Ministarstvu spoljnih poslova u Beogradu. Godine 1914. na zahtev vlade da se odrede ratni ciljevi Srbije, skup intelektualaca predložio je da se taj posao poveri Slobodanu Jovanoviću. Kao pravnik učestvovao je u raspravama koje su dovele do proglašenja Krfske deklaracije 1917. godine. Bio je predsednik odbora za međunarodno pravo jugoslovenske delegacije na Pariskoj mirovnoj konferenciji 1919.

Učestvovao je u izradi Vidovdanskog ustava 1921. Uoči državnog udara 6. januara 1929. kralj Aleksandar ga je obavestio o svojoj odluci i tražio njegovo mišljenje. To je u javnosti stvorilo uverenje da je Jovanović bio pisac kraljeve proklamacije, što je on kasnije odlučno odbijao. Knez Pavle ga je konsultovao o ustavnim pitanjima namesništva, a pred 25. mart 1941. Slobodan Jovanović je pokušavao da ga odvrati od pristupanja Trojnom paktu.

Tri najuticajnije ličnosti srpske politike 1915–1917. regent Aleksandar, predsednik vlade Nikola Pašić i pukovnik Dragutin Dimitrijević Apis konsultovali su Jovanovića u političkim sukobima koji su okončani suđenjem članovima Crne ruke i streljanjem Apisa za čiji se život Jovanović uzaludno borio.

Slobodan Jovanović je, piše Dimitrije Đorđević, pravio paralele između Apisa i Draže, koji je osuđen na smrt i streljan u istom procesu u kome je Slobodan Jovanović u odsustvu osuđen na 20 godina robije. Obojica, i Mihailović i Apis, bili su pukovnici i obaveštajni oficiri. Obojica su bili nezadovoljni upravom u zemlji i obojica su se oduprli carstvu: Apis austrougarskom, Mihailović nemačkom. Najzad, obojica su delili istu sudbinu, osuđeni za veleizdaju i streljani iz političkih razloga. Apis je, između ostalog, bio optužen za kontakte sa Nemcima, Mihailović, za saradnju sa nacistima. Jovanović je u napisu o Apisu i reviziji Solunskog procesa u Beogradu 1953. godine rekao da je komunistički sud koji je osudio Mihailovića bio najmanje pozvan da poništi nepravednu presudu izrečenu Apisu.

Podrška pokretu Draže Mihailovića na Ravnoj gori došla je iz središta Srpskog kulturnog kluba, čiji je 1937. Slobodan Jovanović bio suosnivač i predsednik. Lozinka Srpskog kluba bila je: „Jako Srpstvo u jakoj Jugoslaviji“. Klub se zalagao za prevazilaženje međustranačkih razlika, negovanje srpske kulture i građenje opštenarodnog jedinstva, a pružio je otpor Sporazumu Cvetković – Maček 1939, i tražio obrazovanje srpske jedinice, naporedo sa tada priznatom hrvatskom i odgovarajuće priznanje posebnosti srpskog naroda kao sudeonika u, kako je smatrao, poremećenoj državnoj ravnoteži.

Srbin po osećanju, Slobodan Jovanović je bio za održanje Jugoslavije. U maju 1943. godine u vladinoj deklaraciji o ratnim ciljevima Jovanovićeva vlada je naglašavala da jugoslovenska politička orijentacija najbolje služi dobro shvaćenim interesima Srba, Hrvata i Slovenaca. Ambasadore Dučića i Fotića oštro je ukorio i opomenuo da se drže jugoslovenstva. U jednom pismu, Slobodan je naveo da ga jugoslovenstvu nije privukla vera u jugoslovensku ideologiju, već srpski interesi, uz naglašavanje da su samo kroz zajedničku i snažnu državu Srbi mogli sačuvati svoj položaj u moravskoj dolini, kao sto su to Hrvati mogli u Dalmaciji…

OTAC I SIN: Dimitrije Đorđević potcrtava paralelu između Slobodana Jovanovića i njegovog oca Vladimira, liberala u doba Obrenovića, koji je svom sinu dao ime Slobodan, hroničari kažu prvo u Srba, a ćerci ime Pravda: „Obojica su bili članovi ratnih kabineta: otac za vreme srpsko-turskih ratova (1876–1877), sin u toku Drugog svetskog rata (1941–1943).

Obojica, i otac Vladimir i sin Slobodan, došli su u sukob sa političkim razvojem u zemlji: otac sa režimom kneza Mihaila, sin sa režimom maršala Tita. Otac je bio sedam meseci u zatvoru u Novom Sadu posle ubistva kneza Mihaila 1868, sin je bio osuđen in absentia od revolucionarnog jugoslovenskog suda na dvadeset godina robije.

Obojica su bili predstavnici svoje zemlje u Engleskoj: otac posle turskog bombardovanja Beograda 1862, sin posle nemačkog bombardovanja 1941.

U biografiji Vilijama Gledstona Jovanović je pisao o prestižu koji je britanski državnik uživao na Balkanu posle čuvenih govora u kojima je osudio zverstva Turaka i založio se za balkanske narode u istočnoj krizi 1875–1878. godine, zbog čega mu je jedna deputacija nosila zahvalnost, a onda se, kad je postao premijer, ohladio. Sličnu promenu u britanskoj politici video je došavši u London kao poštovalac britanske demokratije i razočaravši se u englesku politiku prema Srbima. Kasnije će napisati da su se još u XIX veku britanski i srpski interesi razišli povodom srpske rušilačke delatnosti protiv otomanskog carstva i Habsburške monarhije, kao i srpskog opredeljenja za Rusiju. U jednom članku, posmrtno objavljenom 1959. godine u listu „Poruka“, Jovanović je napisao da se Engleska 1914–1918. protivila Velikoj Srbiji i prihvatila je ujedinjenje Srba samo uslovno kroz Jugoslaviju, a da je u srpsko-hrvatskom sporu bila na hrvatskoj strani…

Obojica su živeli u emigraciji i izdavali listove: otac je uređivao „Slobodu“ u Ženevi, sin „Poruku“ u Londonu. Slobodan Jovanović je i rođen u emigraciji i umro u emigraciji – 1869. u Novom Sadu (tada Ugarska) gde mu je otac Vladimir (kao protivnik kneza Mihaila) bio emigrant. Umro je 1958, počiva u porodičnoj grobnici Koste Pavlovića u Londonu. Pokrenuta je inicijativa da se njegovi posmrtni ostaci vrate u zemlju.

Njegove knjige nisu štampane u Jugoslaviji do devedesetih, a ni mnoga dela njegovog oca.

Izdavanje sabranih dela Slobodana Jovanovića sprečio je godine 1985. Gradski komitet SK-a na čijem čelu je tada bio Slobodan Milošević, ali su ipak za njegove vladavine 1990. ona štampana (BIGZ, Jugoslavija Publik i Srpska književna zadruga).

PRED BISTOM: Pre sudske rehabilitacije 2007. u intelektualnoj javnosti je imenu Slobodana Jovanovića vraćen značaj koji trajno pripada velikanu u jednoj maloj kulturi. Početkom juna 1991. godine, održan je na Pravnom fakultetu naučni skup „Delo Slobodana Jovanovića u svom vremenu i danas“.

Na svečanosti povodom otkrivanja biste Slobodana Jovanovića u amfiteatru koji nosi njegovo ime na Pravnom fakultetu u Beogradu 31. oktobra 2005. godine profesor Danilo Basta, poznavalac dela Slobodana Jovanovića, opisao ga je kao najznačajnijeg profesora i istinskog velikana u čitavoj dosadašnjoj istoriji beogradskog Pravnog fakulteta, koji, u isti mah i samim tim, pripada i našoj celokupnoj kulturi, u kojoj je njegov položaj sasvim izuzetan iz više razloga, a jedan je i taj što se njegovo delo izdvaja se svojim opsegom: „Po tome bi se retko ko od naših stvaralaca i naučnika mogao uporediti sa Slobodanom Jovanovićem. Ako bi i bilo takvih (možda Justin Popović, Jovan Cvijić ili Stojan Novaković), sasvim je izvesno da se u našoj kulturi niko ne može uporediti niti izjednačiti sa Slobodanom Jovanovićem kada je reč o duhovnom obilju, predmetnoj i tematskoj raznovrsnosti njegovog dela u celini…

Jovanović je stigao da bude i istoričar nacionalne istorije, i književni kritičar, i teoretičar države i prava, i sociolog politike, i istoričar političkih teorija, i psiholog politike, političkog sveta i političkog delanja. Njegova obrada našeg devetnaestog veka u mnogome je do danas ostala merodavna i neprevaziđena; stranice koje je, recimo, napisao dvadesetih godina prošlog veka o Marselu Prustu, otkrivajući i približavajući našoj publici jednog velikog pisca, do tada malo poznatog, pokazuju njegov istančan ukus, dar sigurnog prepoznavanja onoga što će tek kasnije postati neosporna veličina i zasnovan književni sud; njegova knjiga o državi, u kojoj je dao osnove jedne pravne teorije, do dana današnjeg najbolje je i najsistematičnije delo te vrste na našem jeziku; njegove studije iz političke sociologije i danas mogu da posluže kao obrazac kako valja raditi u toj disciplini, čiji je on jedan od prvih predstavnika kod nas, ako ne i njen pravi začetnik; njegova knjiga o vođama Francuske revolucije upečatljiv je primer i svedočanstvo psihološke pronicljivosti u portretisanju nekoliko tipova revolucionara, čiju je političku delatnost i sudbinu prevashodno nastojao da razume i osvetli pomoću njihovog karaktera.“