Zajednički poslovi dvojice autokrata

Više od 10 dana nakon užasne nesreće u Novom Sadu, u kojoj je poginulo 14 ljudi, nadležno tužilaštvo uglavnom ćuti, javnosti niko nije saopštio da je bilo ko osumnjičen, a kamoli da je podignuta optužnica i neko uhapšen.

No, ako bismo uspeli da fokus samo malo pomerimo sa ovih stravičnih činjenica i probali da pogledamo kroz prizmu srpsko-mađarskih odnosa, bez većih problema bismo u nekoliko koraka mogli da stignemo do oba “vladara” – Aleksandra Vučića i Viktora Orbana.

Tog 1. novembra na nesrećne ljude pala je nadstrešnica sa sveže rekonstruisane Železničke stanice u Novom Sadu, a mađarska firma Utiber je bila zadužena za nadzor nad projektom rekonstrukcije, dogradnje i adaptacije stanične zgrade. Sva je prilika da šira javnost Srbije pre nesreće nikada nije čula za firmu Utiber. Ova firma je jedna od 659 mađarskih firmi u Srbiji – onih koje za većinskog vlasnika imaju državljanina Mađarske ili pravna lica iz ove države.

Osim tendera za nadzor nad izvođenjem radova na rekonstrukciji i modernizaciji železničke pruge od Novog Sada do državne granice sa Mađarskom, Utiber je, zajedno sa drugim firmama, dobitnik još 19 javnih nabavki u Srbiji od 2021. godine. Nabavka vezana za kritični nadzor bila je “teška” skoro četiri milijarde dinara. Forbs Srbija je pre neki dan sračunao da je ukupna vrednost svih 20 nabavki oko 75 miliona evra.

Sa Portala javnih nabavki se vidi da je Utiber, između ostalog, još prošle godine dobio i posao rukovodioca izgradnje nacionalnog fudbalskog stadiona (posao od oko 12 miliona evra), kao i posao stručnog nadzora na izgradnji železničke pruge Zemunsko polje – nacionalni stadion (7,7 miliona evra).

Kako su letos pisali mađarski mediji, i Utiber, i firma Viköti, koja se takođe javlja kao pobednica na nekim tenderima u Srbiji, u Mađarskoj su vrlo često bili podizvođači kompanija najbogatijeg Mađara – Lorinca Mesaroša (Lőrinc Mészáros). Mesaroš je zahvaljujući poslovima sa državom (zvuči poznato?) za kratko vreme stekao ogromno bogatstvo (1,7 milijardi dolara) i jedan je od najbližih prijatelja i saradnika premijera Viktora Orbana. A ima već pet godina kako je mađarski istraživački portal Direkt36 pokazao kako javni novac kroz Mesaroševe kompanije na kraju završava u džepovima Orbanove familije.

I tako, u nekoliko koraka, stigli smo od nesreće u Novom Sadu do premijera koji je najduže na vlasti u Evropskoj uniji: na vlast (po drugi put) je došao 2010. godine. Dve godine kasnije u Srbiji će na vlast (po drugi put) doći njegov prijatelj i saradnik Aleksandar Vučić.

BLISKA SARADNJA

Narednih godina Srbija i Mađarska će, vođene Vučićem i Orbanom, stvoriti bliske odnose, povećavati trgovinsku razmenu, praviti velike planove u oblasti energetike, kineskim zajmovima graditi železničku infrastrukturu koja će ih povezivati, a Mađarska će sa svoje strane započeti “sipanje” novca u Srbiju, odnosno Vojvodinu: napraviće fudbalsku akademiju u Bačkoj Topoli, deliće grantove i jeftine kredite mađarskim poljoprivrednicima i firmama, kupovati i zidati nekretnine, kupovati medije, praviti škole i vrtiće…

Istovremeno, u obema zemljama jačaće autokratski stisak nad državom i društvom, obojica autokrata i populista će sebi potčiniti najveći broj medija u zemlji, potpuno pojesti institucije i obesmisliti pojmove poput “vladavine prava”, “pluralističkog društva” ili “demokratije”, neke manje bitne pojmove poput “javnih nabavki” da ne pominjemo.

Orban će postati nosilac “vrednosti” iliberalne demokratije, a Vučić će ga u tome najkasnije od 2017. u stopu pratiti – srpski autokrata će od mađarskog preuzeti izraze poput “džihada vladavine prava”, “liberalnog marksizma”, a pronatalitetna politika će biti direktno inspirisana merama u Mađarskoj.

Srpski tabloidi i Vučićevi podanici na funkcijama će Orbana i Vučića, zajedno sa slovačkim premijerom Ficom, nazvati “jedinim slobodnim liderima u Evropi”, kao i liderima slobodnog sveta, dok će Orban sa svoje strane, na jednoj od zajedničkih sednica vlada izjaviti da će Mađarska i Srbija “izgraditi i zaštititi” centralnu Evropu od novih talasa migracija.

Teško je i pobrojati sve silne sporazume i memorandume koje su potpisale Mađarska i Srbija – samo u junu 2023. tokom prve sednice “Strateškog saveta za saradnju Srbije i Mađarske” potpisano je 12 bilateralnih sporazuma. Tom prilikom Vučić je rekao kako su odnosi Srbije i Mađarske na istorijskom maksimumu, kao i da je trgovinska razmena “gotovo pet puta viša nego pre deset godina”.

‘OĆEMO NAFTOVOD I NUKLEARKU

I dok je predsednik bio u pravu što se tiče prve tvrdnje, kod druge je debelo promašio – trgovinska razmena Mađarske i Srbije u tom trenutku nije bila pet, već tri puta veća nego 10 godina ranije. U 2023. godini Mađarska je bila četvrti izvozni i šesti uvozni partner Srbije.

U prvih šest meseci 2024. Srbija je iz Mađarske najviše uvozila prirodni gas, gasna ulja, lekove i električnu energiju, a izvozila je provodnike za paljenje motornih vozila, električnu energiju i elektronska integrisana kola.

Prema podacima PKS i Narodne banke Srbije u periodu od 2010. godine, pa zaključno sa prvim kvartalom 2024. godine, zabeleženi su prilivi po osnovu ulaganja mađarskih rezidenata u Republiku Srbiju u iznosu od oko 1,3 milijarde evra, čime Mađarska zauzima 10. mesto na listi zemalja sa najvećim ulaganjima u Srbiju u ovom periodu.

Dve države kuju velike planove za budućnost u oblasti energetike: osnovana je zajednička firma “Serbhungas” za trgovinu prirodnim gasom, u kojem mađarska kompanija MVM CEEnergy ima većinskih 51 odsto, dok srpski Srbijagas ima manjinsko vlasništvo od 49 odsto. MVM CEEnergy je deo mađarskog energetskog giganta MVM Group. Sličan pokušaj ova kompanija je imala sa Elektroprivredom Srbije, kada je bilo planirano da EPS u zajedničko preduzeće sa MVM unese 11 hidroelektrana. Tadašnji nadzorni odbor EPS-a nije dao saglasnost, te plan nije bio realizovan. Nadzorni odbor je ubrzo bio smenjen i postavljen novi, koji je onda smenio i dotadašnjeg direktora EPS-a Vladimira Tomaševića.

Srbija od Mađarske iznajmljuje i skladište gasa jer joj ono u Banatskom Dvoru nije dovoljno. Takođe, dve države planiraju da grade i naftovod. Tokom 2021. Vučić je najavio da bi Srbija htela da učestvuje u proširivanju mađarske nuklearne elektrane Pakš i da zauzvrat dobije “pet, deset ili 15 odsto” nuklearke.

U ponedeljak 11. novembra, Orban je izjavio da želi više srpskih biznismena u Mađarskoj: “Trenutno, vrlo smo blizu da imamo i veliki srpski investicioni projekat u Mađarskoj”, rekao je mađarski premijer.

BOGATI ORBANOV ZET

Međutim, od ovih suvoparnih makroekonomskih brojki i velikih planova, mnogo su zanimljiviji konkretni poslovi Mađarske u Srbiji, poput onog sa početka teksta, naročito kada je umešana Orbanova familija.

Tako su BIRN Srbija i portal Direkt36.hu 2019. godine otkrili da su od 2016. mađarske, srpske i slovenačke firme gotovo ekskluzivno dobijale poslove osvetljavanja lokalnih samouprava u Srbiji, a da su firme koje su stajale iza tih poslova povezane sa Orbanom – tj. njegovim zetom Ištvanom Tiborcem, koji je, kao i Mesaroš, za kratko vreme zgrnuo silno bogatstvo – ali i sa Anom Brnabić, tadašnjom predsednicom vlade. BIRN je tada izvestio da je od 2015. oko 120 miliona evra investirano u modernizaciju javnog osvetljenja, a da je najveći broj poslova dobila ista grupa firmi i njihovih partnera: od ukupno 120 miliona evra, oko 108 miliona otišlo je ovim firmama.

Početkom 2024. javnošću je prostrujala vest da je pomenuti zet Tiborc postao vlasnik više od 120.000 kvadrata poslovnog prostora na Novom Beogradu, odnosno, ukupno 11 zgrada. Inače, i Tiborc se nalazi na Forbsovoj listi najbogatijih ljudi u Mađarskoj, i to na 27. mestu sa nešto više od 180 miliona evra.

Zanimljivo je i učešće pomenutog giganta, MVM grupe, u vlasništvu firmi Dragoljuba Zbiljića, koji je bio među prvim finansijerima SNS-a i već godinama dobija velike poslove od države i državnih firmi.

Kompanija MVM Energetika, deo MVM grupe, ima po trećinu vlasništva u Zbiljićevim firmama Elektromontaža i Energotehnika-Južna Bačka.

Još zanimljivije je nedavno otkriće BIRN Srbije da je Tatjana Vukić, partnerka brata Aleksandra Vučića Andreja, u nadzornim odborima obe ove firme. Vukićeva je, između ostalog, i upraviteljka Fondacije “Za srpski narod i državu”, koju je osnovala vladajuća Srpska napredna stranka, a kako piše na sajtu Fondacije, “tvorac vizije, ideje i inicijative” za osnivanje Fondacije je predsednik Aleksandar Vučić.

ODAKLE STIŽE NOVAC U SRBIJU

Jedan od glavnih kanala kojim novac iz Mađarske dolazi u Srbiju jeste preko Fonda “Bethlen Gábor” (BGA), koji je osnovala mađarska vlada 2011. “sa ciljem podržavanja i osnivanja kulturnih, sportskih, edukacijskih i ekonomskih aktivnosti lokalnih mađarskih zajednica u inostranstvu”.

Prema pisanju istraživačkog portala CINS, od 2011. do kraja 2020. godine samo u Srbiju je iz BGA u ove svrhe ušlo 143 miliona evra. Podaci Beogradskog centra za bezbednosnu politiku govore da je u Vojvodinu iz Mađarske od 2016. ušlo 252 miliona evra u grantovima i subvencionisanim zajmovima.

Međutim, postoje naznake da je od 2021. znatno smanjen odliv novca koji izlazi iz BGA u okolne zemlje: prema istraživanju rumunskog istraživačkog portala Átlátszó Erdély, nakon rekordnih 365 miliona evra u 2020, tokom 2021. BGA je razdelio “svega” 91,5 miliona evra okolnim mađarskim zajednicama.

Iako na sajtu BGA postoje navodi da je i u periodu 2021–2024. novac iz ove fondacije dolazio u Srbiju po više osnova, nije moguće pronaći zbirnu sumu koja je ušla u Srbiju.

“Vreme” je u vezi s tim poslalo pitanja fondaciji “Bethlen Gábor”, ali odgovora nije bilo.

Još jedna od fondacija kroz koju novac dolazi u Srbiju jeste Fondacija Prosperitati iz Subotice. Prema podacima iz finansijskog izveštaja, na kraju 2023. godine imali su 17,3 miliona evra gotovine i još 17 miliona evra u odloženim prihodima i primljenim donacijama.

Među korisnicima mađarskog novca u Srbiji je i Nacionalni savet mađarske nacionalne manjine, koji je tokom 2023. godine imao skoro 5,8 miliona evra prihoda od donacija – od toga je nešto manje od milion evra došlo iz Srbije (iz republičkog budžeta, budžeta Autonomne pokrajine Vojvodine i lokalnih budžeta). U aprilu 2024. Savet je objavio vest da će ove godine raspolagati sa više od 1,4 milijarde dinara (oko 12 miliona evra).

foto: tanjug

Petnaest minuta nakon izbora za Nacionalne savete manjina, u novembru 2022, tadašnji lider Saveza vojvođanskih Mađara (SVM) Ištvan Pastor je rekao da je lista “Mađarska sloga” – preko koje je na izbore išao SVM – “ostvarila istorijski uspeh” osvojivši svih 35 mesta u Nacionalnom savetu mađarske nacionalne manjine. Ovo nije bilo teško, s obzirom da je “Mađarska sloga” bila jedini učesnik na izborima za savet ove nacionalne manjine u Srbiji.

Ovaj Savet se nalazi na istoj adresi kao i Fond “Karolj Biro”, koji je osnovao Savez vojvođanskih Mađara, inače sestrinska stranka sa mađarskim Fidesom. Ujedno, Nacionalni savet mađarske nacionalne manjine je vlasnik i izdavač lista “Magyar Szó”, najstarijeg dnevnog lista na mađarskom u Srbiji.

Fondacija Panonija, još jedna koju finansira Fond “Bethlen Gábor”, vlasnik je televizije i radija Panon, kao i Subotičkog mađarskog radija. Ova fondacija je za 2023. godinu prijavila više od dva miliona evra primljenih donacija.

Šta je cilj ovog sipanja mađarskog novca u susedne zemlje, pa tako i Srbiju? Svakako, jedan od ciljeva je bolji život Mađara u dijaspori, povećanje uticaja u susednim zemljama izgradnjom škola, vrtića, ali, jedan od najvažnijih ciljeva ove prakse jeste skupljanje glasova za vladajuću stranku Fides (Fidesz). Na izborima 2022, Orbanov Fides je dobio čak 94 odsto glasova od Mađara koji žive van Mađarske.

DVA LIDERA SLOBODNOG SVETA

Jedan od pokazatelja Orbanove “meke moći” koju ima nad Vučićem bio je vidljiv kada je, nakon lokalnih izbora na severu Kosova, došlo do sukoba Srba i KFOR-a, a srpske snage zarobile tri vojnika KFOR-a. Tada je Orban zamolio Vučića da vojnici budu pušteni i nekoliko dana kasnije ta molba je bila ispunjena.

Tek nekoliko meseci kasnije, nakon sukoba u Banjskoj, Orban je imao spremnu “srpsku” verziju događaja – na zahteve za uvođenje sankcija Srbiji zbog napada u Banjskoj, Orban je rekao da je Srbija “trpela provokacije”, da Kosovo treba da promeni svoje ponašanje, a da je poziv na sankcije “smešan” i “nemoguć”.

Za uzvrat, Orban zdušno i na svakom mestu podržava ulazak Srbije u EU, dok istovremeno ta ista Evropska unija kažnjava Mađarsku iznosima koji se mere u stotinama miliona evra, a ujedno i zamrzava sredstva namenjena Mađarskoj (ova brojka neprestano raste, sada je na oko 19 milijardi evra).

Politikolog dr Vujo Ilić kaže za “Vreme” kako je Vučićev i Orbanov pristup u osnovi vrlo sličan. “Ekonomijom se politički upravlja, ostvaruje se stabilan ekonomski rast, ali on služi kao sredstvo za očuvanje privilegija političke elite, održavanje širokih klijentelističkih mreža i korupcije koja ne može da se smatra izuzetkom, već delom sistema”, kaže Ilić.

On dodaje da ni Orban ni Vučić ne prave veliku razliku između onoga što je dobro za njih lično i onoga što je dobro za državu.

“Teško je navesti primer gde su rizikovali svoju poziciju ili interese političkih i ekonomskih elita zbog opšteg dobra. Ova saradnja svakako postoji jer je u njihovom direktnom interesu, ali njeni efekti su širi i kompleksniji. Tako je i sa Vojvodinom – mislim da je smanjena distanca među ljudima, što je važno za život Mađara u Srbiji, koji su verovatno najveći dobitnici ovog približavanja. Ipak, obrasci klijentelizma koji ograničavaju demokratske procese na lokalu takođe su se proširili uz ove uticaje”, objašnjava Ilić.

Uloga Rusije je nezaobilazna kada je reč o Mađarskoj i Srbiji. Orban otvoreno podržava Putina, kao i Vučić do napada Rusije na Ukrajinu. Od tada srpski vođa uglavnom prepušta svojim partijskim drugovima i tabloidima da šire rusku propagandu, dok on iza leđa javnosti pomaže Ukrajini, ali i dalje se protivi sankcijama Rusiji.

Slično, iako je Mađarska još od 2004. članica EU, Orban je već godinama u direktnom “ratu” sa EU i najvećim brojem njenih članica. Vučić, sa druge strane, formalno naglašava odlučnost Srbije da postane deo EU, dok, opet, svojim “službenicima” i vernim tabloidima ostavlja da šire propagandu o ulasku Srbije u BRIKS i širenju negativnog narativa prema EU.

Sociolog Dario Hajrić takođe vidi sličnosti dvojice populista.

“I Orban i Vučić baziraju svoj stil vladanja na centralizaciji vlasti, ograničavanju nezavisnosti institucija, populizmu, kontroli medija i nacionalističkoj retorici. U oba slučaja, rezultat je postepeni pad u autokratiju. Sličnosti se vide i u smanjenoj slobodi govora i kontroli medijskog prostora, targetiranju političkih oponenata i označavanju nepodobnih, u čemu režim u Srbiji, nažalost, prednjači u odnosu na Mađarsku. Bez namere da to koristim kao etiketu, mnogi od tih elemenata su zajednički s fašizmom. To, naravno, ne znači da su SNS ili Fides fašističke partije – glavna karakteristika SNS je zapravo klijentelizam, a ostale služe za to da građani lakše sebi objasne zašto učestvuju u piramidalnoj šemi korupcije”, kaže Hajrić.

On, uz sve sličnosti, primećuje i razlike među Vučićem i Orbanom.

“Uprkos vezama sa Rusijom i Kinom, Orban Mađarsku vidi kao deo Evrope, pozicionirajući Mađarsku kao konzervativnog oponenta evropskom liberalizmu, a sebe kao suverenističkog lidera. Na unutarpolitičkom planu je još otvorenije desno, oslanjajući se na ksenofobiju, rasizam i homofobiju. S druge strane, Srbija nije deo EU i mnogo više zavisi od direktnih stranih investicija, jer nema toliki pristup njenim fondovima. Vučić zbog toga u spoljnoj politici nastoji da se prikaže kao pragmatičan političar koji balansira između istoka i zapada, modernog i tradicionalnog, često podmećući zapadu sopstvene građane kao ‘lošeg policajca’ kojeg on teškom mukom drži na evropskom putu”, zaključuje Hajrić.

Ovaj tekst su podržali češka organizacija AMO i češko Ministarstvo spoljnih poslova