Dinar po đaku za skupljanje kod Vuka

Sedmog novembra navršilo se sedamdeset godina otkad je u Beogradu svečano otkriven spomenik Vuku Karadžiću, rad akademskog vajara Đorđa Jovanovića. Povod za podizanje spomenika bila je opštenarodna i državna proslava 150. godišnjice Vukovog rođenja, a cilj – trajno javno priznanje reformatoru srpskog književnog jezika i pravopisa. U to ime, na spomeniku je napisano: „Vuku, srpski narod“.

Dakle, spomenik je svečano otkriven u nedelju 7. novembra 1937. godine. Bio je to završni čin višegodišnjih aktivnosti, započetih inicijativom Srpske književne zadruge još 1914, nakon što je, takođe na inicijativu ove institucije, podignut spomenik Dositeju Obradoviću, drugom velikanu srpske kulture.

Ali, Prvi svetski rat (1914–1918) u kome se Srbija našla pomeo je i odložio Zadruginu inicijativu. Ona je obnovljena u novembru 1920. godine, kada je doneta odluka da Zadruga krene u „široku narodnu akciju za podizanje spomenika Vuku Stefanoviću Karadžiću, koji bi bio dostojan velikih zasluga njegovih“.

PRIKUPLJANJE PRILOGA: Po zamisli Srpske književne zadruge, podizanje Vukovog spomenika trebalo je da poprimi opštenarodni karakter i da spomenik uistinu bude narodno delo. U tom cilju, ona je u sve krajeve „ujedinjene domovine“ uputila poziv i zatražila od škola „da svaki đak da svoj dinar“. Akcija prikupljanja priloga trajala je deset godina – do juna 1930, kada se na računu Zadruginog fonda za podizanje spomenika našlo oko 300.000 dinara. Za poređenje – jedna prosečna radnička plata iznosila je tada 1000 dinara. Veći deo prikupljenog novca poticao je od đačkih priloga (obično dinar ili pola dinara po učeniku), manji deo su činili profesorski prilozi, dok je pomoć države izostala. Jedino se beogradska opština obavezala da o svom trošku uredi zemljište i podigne postolje spomenika, što je i učinila.

„NATEČAJ“ I PORUDŽBINA: Sledio je najosetljiviji i najodgovorniji deo posla za Upravu Zadruge: izbor idejnog rešenja spomenika. Dilema je bila da li za spomenik „treba raspisivati natečaj, ili se, možda, zadovoljiti već gotovom maketom“, koju je Zadruzi ponudio naš poznati i u svetu priznati vajar Đorđe Jovanović. Da bi lakše donela odluku, Uprava se sa ovim pitanjem obratila estetičaru Bogdanu Popoviću i slikarima Urošu Prediću i Paji Jovanoviću. Prva dvojica bila su za ponuđenu maketu, dok se Paja Jovanović, koji se tada nalazi u Beču, izjasnio „da ne poznaje dovoljno prilike i da se oseća nekompetentnim da o toj stvari prosuđuje“. Uvažavajući mišljenja Popovića i Predića, Uprava se odlučila za Jovanovićevu ponudu, i u junu 1932. godine od njega naručila „statuu za spomenik“.

AUTOR I SPOMENIK: Đorđe Jovanović je tada bio na vrhuncu stvaralaštva. Kada je započeo rad na spomeniku imao je 71 godinu i iza sebe brojna vajarska ostvarenja. Rođen je u Novom Sadu 1861. godine, a posle školovanja u Beogradu, Beču, Minhenu i Parizu postao je prvi srpski akademski vajar. Glavna dela su mu: spomenik Josifu Pančiću u Studentskom parku u Beogradu (1891), Kosovski spomenik u centru Kruševca (1892–1900), spomenik vojvodi Vuku u parku na Obilićevom vencu u Beogradu (1926) i, naravno, Vukov spomenik u Beogradu. Za Kosovski spomenik Jovanović je dobio zlatnu medalju na Svetskoj izložbi u Parizu 1900. godine. Od 1920. bio je pravi (redovan) član Srpske kraljevske akademije. Umro je u Beogradu 1953. u 93. godini.

Jovanović je spomenik radio od juna 1932. do marta 1933, a samo izlivanje u bronzi izveo je u Pragu, jer tada u Beogradu nije postojala livnica koja bi izlila veći odlivak. Konačne dimenzije spomenika, sedeće figure Vuka Karadžića, bile su posle izlivanja i obrade tri metra visine i 1,7 x 1,34 metra u osnovi. Ukupna visina spomenika sa postamentom bila je osam metara.

MESTO ZA SPOMENIK: Po prispeću spomenika u Beograd, otvoreno je pitanje mesta gde će on biti postavljen. Zadruga i vajar Jovanović tražili su od gradskih vlasti da se spomenik postavi u Univerzitetskom parku (današnji Studentski park), između spomenika Dositeju Obradoviću i Josifu Pančiću. Zahtev je odbijen jer bi se zbog unošenja spomenika u park morala rušiti jedna od njegovih kapija ili deo ograde. Zbog toga su gradske vlasti predlagale da se on postavi van ograde parka, što su Zadruga i autor spomenika odbili. Kako nije nađeno rešenje, Vukova statua je smeštena u dvorište Zadruge, u današnjoj Ulici kralja Milana broj 19, i tu ostala naredne četiri godine.

Pitanje mesta za Vukov spomenik ponovo je postalo aktuelno početkom 1937, kada su započele pripreme za obeležavanje 150. godišnjice Vukovog rođenja. Zadruga i autor sada predlažu da se spomenik postavi u osovini parka „Ćirila i Metodija“ ispred Studentskog doma, a gradske vlasti na obod istog parka, na ugao Bulevara kralja Aleksandra i Grobljanske (današnje Ruzveltove) ulice. Pritisnuti rokom za njegovo postavljanje, Zadruga i autor nerado pristaju na ponuđeno rešenje, pa će spomenik biti postavljen na to mesto i tu ostati sve do današnjih dana. Nezadovoljan izborom lokacije za spomenik, vajar Đorđe Jovanović nije prisustvovao njegovom svečanom otkrivanju, već samo svečanoj liturgiji u crkvi Aleksandra Nevskog.

Za vreme izgradnje podzemne železnice, spomenik je 1991. demontiran. Ponovo je došlo do dileme oko postavke spomenika, ali je prevagnulo mišljenje da se on vrati na isto mesto, što je i učinjeno 1995. godine.

Vremenom je spomenik „postao nerazlučiv deo beogradskog prostora i svesti njegovih žitelja“ (Svetlana Stipčević). Po njemu je ceo jedan kraj dobio ime, a mesto susreta već više generacija naziva se Kod Vuka.