Endemska stvarnost opšteg zaborava

Za većinu neobaveznih letnjih tema poput ove postoji pregršt šlagvorta da se o njima čita i piše, iako bi se naša priča koja sledi mogla podvesti pod ironiju nebitnog. Prinudni korona karantin koji nas je ovog leta u najvećoj meri onemogućio da logično letujemo na moru, otkrio je kontinentalni – domaći turizam. Nema ko se na Instastory–u nije uslikao pokraj Golupca ili Uvca, a Kosmaj je postao svojevrsni rezidencijalni letnjikovac, srpski „Hemptons“.

Kako je u celoj toj turističkoj novoj realnosti prošla severna autonomna pokrajina, svojevrsna srpska Provansa, u najboljem afirmativno-komparativnom smislu te reči? Gde je Vojvodina danas, tek sto godina u Srbiji i u srazu otkrovenja domaćih influensera Instagrama: da li je to tek polje lavande na Fruškoj gori i potražnja za slobodnim terminima vikendica na istoimenoj planini, ili samo zicer izleti i porodični nedeljni ručkovi na Salašu 137 na Čeneju i etno-selu Tiganjica u Stajićevu, dakle, nikako dalje do slepih creva Sombora i Kikinde.

Verovatno da ne postoji autentičnija slika, takoreći dokumentarni film o predmetnoj sada već endemskoj stvarnosti opšteg zaborava i ponekog preostalog pojedinačnog samopregora, od Bečeja, u kome je 1918, dva meseca pre nego što je u Novom Sadu održana Velika skupština Srba na kojoj je Vojvodina prisajedinjena matici, rođena još uvek živa glumica Branka Veselinović, odnosno i preciznije, od obližnjeg Novog Bečeja čiji je deo – Novo Miloševo.

Počnimo od šire slike: dve istoimene i susedne opštine, na razmeđi Bačke i Banata i na reci Tisi, Bečej i Novi Bečej, krajem 19. i početkom 20. veka, u tadašnjoj Austrougarskoj bili su katastarske opštine velikih zemljoposeda, pre svega znamenitih Dunđerskih. Kao svedočanstvo epohe, iza njih ostali su dvorci – čuveniji Fantast Bogdana Dunđerskog u Bečeju, i manje poznati Sokolac Lenke Dunđerski u Novom Bečeju. Prvi je slika preseka vojvođanskog privrednog regresa, kao jedna od tri najznačajnije ergele u staroj Jugoslaviji (pored Zobnatice i Karađorđeva), do propasti posleratnih vlasnika nekadašnjeg PIK Bečeja sa legendarnim Đorđem Predinom na čelu i slične sudbine Viktorija grupe odnosno Soja Proteina. Drugi je kolateralna šteta nemoći što nekadašnjih većinskih pojedinačnih akcionara poput Đure Obradovića (BD Agro), što sadašnjih malih zemljoradnika i suvlasnika privatizovanih poljoprivrednih zadruga, da istovremeno obrađuju njegovu zemlju i unutar istog se bave visokim turizmom. Ali o njima nekom drugom prilikom. Napokon, Bečej je jednako značajan po jedinstvenom industrijskom nasleđu – Ajfelovoj prevodnici na ušću Velikog Bačkog kanala u Tisu, a Novi Bečej kao predeo izuzetnih prirodnih odlika: Biserno ostrvo i Slano Kopovo, kao i ostacima romaničke crkve Arača iz 13 i 14. veka.

DVORAC KARAČONJI

Eto nas, konačno, na našem odredištu. Novo Miloševo u Novom Bečeju nastalo je posleratnom integracijom mađarsko–nemačkog zaseoka Beodre i srpskog Karlova, nazvanom po ocu Marije Terezije, Karlu Lotarinškom. Karlovo je dva puta menjalo ime. Prvo između dva rata, kad je nazvano Dragutinovo po generalu srpske vojske Dragutinu Ristiću, koji je prvi ušao u Bečkerek, a potom Novo Miloševo, po partizanskom borcu Milošu Popovu Klimi. Zaseok Beodre otkupio je od austrijskog dvora izvesni vlastelin Bogdan Karačonji, i u vreme dok se u Srbiji 1804. odvijao Prvi ustanak, tu zasnovao tzv. Poljoprivredni grad. S vremenom će se u Beodri izgraditi dve crkve, sinagoga, dva dvorca, tri vetrenjače, suvače i mlinovi, železnička stanica, pošta i telegraf, škole, ciglane, banke, zgrada opštine, biblioteke, brojne zanatske, trgovačke i ugostiteljske radnje. Početkom XX veka Beodra ima skoro 5000 stanovnika, između dva rata i celih deset hiljada, a danas, kao sastavni deo Novog Miloševa, opet upola manje i niti jednu kafanu gde biste mogli fruštukovati, iako je Novo Miloševo čuveno po štrudlijadi.

Jedan od dva pomenuta dvorca, dvorac Karačonji, sagradio je 1857. Bogdanov unuk Laslo, veliki župan Torontalske županije, kao ruralnu reprezentativnu etažnu građevinu u klasicističkom stilu, sa dominantnim središnjim tremom ovenčanim trougaonim timpanonom i prozorskim nizovima na obe svoje fasade. Jednostavno rečeno, monumentalni dvorac usred banatske ravnice, u koji je jedino moguće ući, uskočiti, kroz podrumski trem. Zdanje je proglašeno spomenikom kulture od velikog značaja samo načelno. Jer, danas je ono napušteno, a u njemu se još uvek nalazi deo ambalaže hemijskih postrojenja propale industrije Hinom, njegovih poslednjih stanara. U toj monumentalnoj derutnosti ispisana je istorija Banata od Laslovog praunuka Aladara, koji je dvor napustio 1918, ostavljeni inventar su opljačkali dojučerašnji seoski kmetovi. Između dva rata bio je rezidencija Mihaila Rodzjanka, ruskog emigranta i bivšeg predsednika carske Ruske Dume, zatim ratna duševna bolnica, pa u nekoliko navrata posleratna osnovna škola, kao i dom za decu palih boraca i tzv. besprizornu žensku mladež.

Neposredno oko dvorca, delimično je sačuvan ekonomski kompleks u kome su konjušnica i, od strane Zavoda za zaštitu kulture Zrenjanin i Ministarstva kulture Srbije, recentno obnovljeni – dvospratni žitni mlin, upravna zgrada i tzv. kotarka (čardak za kukuruz), koja je pretvorena u istoimenu zavičajnu etnografsku galeriju. Seoska legenda kaže da je postojao još jedan istovetan ili slični dvorac Laslovog rođenog brata Lajoša, da su bili povezani podzemnim lagumima.

foto: zlatko crnogorac

MUZEJ TRAKTORA

Na drugom kraju Novog Miloševa, kao referentni pandan dvorcu Karačonji, nalazi se Muzej traktora Žeravica, sadržajem verovatno najbogatija tehnička kolekcija u jugoistočnoj Evropi.

Milivoje Žeravica, sedamdesetih godina prošlog veka, u nostalgičnoj želji da ponovo poseduje traktor kakav je nekad imao njegov otac, započeće nehotice da stvara jedinstvenu kolekciju. Inače, njegov brat je proslavljeni košarkaški trener Ranko Žeravica, a porodična auto-radionica prvi ovlašćeni servis za Bošove pumpe u Jugoslaviji. Neposredni komšija, na sledećem kućnom broju bio je Duško Popov po kome je Jan Fleming stvorio lik Džemsa Bonda.

Od pomenutog prvog pribavljenog Fordsona 10-20 HP iz 1924. do danas, za prethodnih pet decenija, Milivojev sin Čedomir Žeravica uvećao je zbirku na čak 165 traktora. Ova kolekcija ne samo jednog robnog žiga, s obzirom da je nefabrička, verovatno je jedinstvena u evropskim i svetskim okvirima činjenicom da baštini modele i marke koji su odavno prestali da se proizvode: Allis Chalmers, Bautz, Guldner, Eicher, Hanomag, Lanz, McCormick, Schluter, Porše… kao i raritetne proto-modele današnjih vodećih brendova globalne industrije poljoprivredne mehanizacije: Case, Deutz, Fendt, Ferguson, Fahr, Landini, John Deere, Man, Stayer, Zetor. Napokon, ali ne na kraju, tu je i čuveni domaći prvenac IMR – Zadrugar sa kabinom. Ovaj izložbeni prostor, hala sa ambicijom da bude dostojna jednom Deutsches Technikmuseum u Berlinu ili Národní technické museum u Pragu, krcata je dopunskim sadržajima koji predstavljaju etnografsku i tehničku povest industrijalizacije i društva, od Austrougarske do Jugoslavije na prostorima Banata i Bačke. Parne mašine, vršalice, stacionarni motori, radio-aparati, televizori, motocikli, elektronski uređaji, stari zanati, pokućstvo i šta sve ne još.

Naravoučenije je da su i dvorac Karačonji i Muzej Žeravica na onoj tački sudbine i perspektive poželjnog privatno-javnog partnerstva. Međutim, sadašnja lokalna SNS samouprava Novog Bečeja, koja je nadređena mesnoj zajednici Novo Miloševo, nipošto ne želi da se spotakne o još jedan ovdašnji dvorac s obzirom na prethodno iskustvo koje je imala sa rekonstrukcijom sličnog zdanja Heterlend u obližnjem Bočaru. Bio je to višak kulturnog nasleđa od koga boli i koji je došao glave prethodnoj pokrajina – opština DS – LDP subordinaciji i podeli vlasti.

S druge strane, kudikamo važnije od – iz Predsedništva najavljenih ultimativnih školskih ekskurzija Srbija – Republika Srpska, bilo bi npr. opšte tehničko obrazovanje današnjih gradskih klinaca u praksi rečenog muzeja traktora. Moguća institucionalna Žeravičina reintegracija sa dvorcem Karačonji pod pokroviteljstvom Predsednika države, Ministarstva nauke, prosvete i tehnološkog razvoja, Ministarstva kulture, ergo sve kako bi se dobio nacionalni ne stadion, već etnografski i tehnički muzej (nalik onom arheološkom u Viminacijumu), muzej kulture življenja kakav zapravo nemamo ni u Beogradu.

Srbija bi trebalo da demetropolizuje svoju kulturu, o čemu se govori decenijama unazad, ne samo iz glavnog grada već i Novog Sada kao evropske prestonice kulture, u zaboravljenu provinciju. Najveći i najlepši muzej železnice na svetu npr., ne nalazi se u Londonu ili Mančesteru, već u običnom omalenom Jorku. Trebalo bi i da prekine neokolonijalni odnos institucija spram Vojvodine, kako je to ovde primetio Robert Čoban na svom bicikl putešestviju pokrajinom, kao prethodnica. Da počne egzistencijalni proces njene urbane reafirmacije. Iako su, i bez svake sumnje za poštovanje, tek jedna lasta – rekonstruisane Subotička sinagoga i Evangelistička crkva u Vrbasu, zaista ne čine proleće srpskom društvu kome je preko potrebno multikulturalno prosvetiteljstvo i regionalna reformacija.