Vreme uhvaćeno u objektiv

Pre izložbe Nadežda Petrović, s obe strane objektiva, retko ko je znao da je naša velika umetnica bila i pionir ženske fotografije. Nakon premijernog prikazivanja u Spomen-zbirci „Pavla Beljanskog“, u Novom Sadu, izložba koja otkriva novi deo priče o našoj najznačajnijoj slikarki moderne gostuje u Domu vojske Srbije do 13. aprila. Izložba je rezultat višegodišnjeg istraživanja dr Jasne Jovanov, upravnice Spomen-zbirke „Pavle Beljanski“.

Fotografija je od detinjstva bila prisutna u Nadeždinom životu, najpre zahvaljujući lepoj navici njenih roditelja da odrastanje svoje dece i porodične događaje ovekoveče u foto-ateljeima, a kasnije i zahvaljujući Nadeždinoj potrebi da bude u toku s novim dostignućima u svetu. Jasna Jovanov pretpostavlja da se Nadežda Petrović zainteresovala za principe fotografije još u Beogradu, videvši da Đorđe Krstić, prijatelj njenog ujaka koji joj je dao prva znanja o crtanju, koristi fotografiju umesto živog modela. Fotoaparat je kupila u Minhenu 1898, čim je stekla osnovna znanja o fotografiji. Bio je to Istmen Kodak, mali fotoaparat sa filmom urolanim u valjkastu kasetu, tada veoma popularan zbog jednostavnog rukovanja. Retko se odvajala od njega. Fotografijom je beležila detalje iz privatnog života, svoju porodicu, kolege sa školovanja u Minhenu, slikarske modele, prijatelje, predele sa putovanja, ratne prizore…

Iz minhenskog perioda poznato je malo Nadeždinih fotografija, vrlo verovatno i zato što nabavka filmova i razvijanje fotografija nisu bile jeftine. Međutim, da je ipak snimala, jasno je iz njenih pisama majci – u jednom, na primer, pominje fotografiju na kojoj je sestra Ljubica koja je tada u Minhenu studirala muziku. Profesori Minhenske slikarske akademije, Franc fon Štuk, na primer, i poznati slikari koje je Nadežda imala prilike da upozna, koristili su fotografiju kao predložak slike, a mlađe kolege su ih u tome sledile. Nadežda je, na primer, 1901. godine fotografisala mladu ženu odevenu u narodnu nošnju, a godinu dana kasnije skulpturu muškog akta koji povlači konopac, s tim što nije poznato da li je to njen rad nastao na kursu vajanja, ili kao predložak za sliku.

Jasna Jovanov napominje da zbunjuje činjenica da nije sačuvan nijedan snimak sa njenih krstarenja po Srbiji nakon povratka iz Minhena: tokom rada kolonije u Sićevu, iz Resnika, Košutnjaka, ili sa obala Save tim pre što je poznato da se u prtljagu Nadežde Petrović prilikom konačnog povratka iz Minhena u Beograd, nalazio i fotografski aparat. Kao prvi sekretar Kola srpskih sestara, 1903. godine odnela je pomoć narodu u uništenim selima u okolini Debra i Kičeva u Makedoniji. Na putovanju je provela mesec dana, i nema sumnje da je vodila fotografski dnevnik. Fotografije, međutim, nisu sačuvane. U tekstu „Putovanje po Makedoniji“ sačuvana je samo sledeća epizoda: „Ja hladnokrvna, moja saputnica mirna, sutradan u 11 sahata stigosmo na granicu našu… Najveća briga bijaše mi koncentrisana na aparat za koga me cela Srbija uveravala da ga neću moći preneti… Umešnost policijskog komesara gospodina Mrvića pobedi kod namrštenih Turaka i moj aparat prođe, a zahvaljujući jednoj priči koju gospodin izmisli: e sam malo šenula pameću, malo bogme i umno obolela te stoga nije pametno s ludim čovekom se objašnjavati, pa kako su Turci zahvaljujući još njihovom Muhamedu Proroku poštovali lude, to sam i ja sretno prebrodila Rubikon, ne okvasivši noge, a došla do svog aparata bez velike muke. Ja pođoh s nadom da slikam, a Turci ostaše nadajući se da im ja sreću nosim.“

Između 1905. i 1910. godine, u Beogradu, Nadežda Petrović vodi porodični foto-dnevnik, nastavljajući običaj koji su uspostavili njeni roditelji. Okuplja čitavu porodicu, i sa pažnjom postavlja složene grupne portrete kakvih nema u njenom slikarstvu. Jasna Jovanov ocenjuje da Nadežda u kadriranju punu pažnju posvećuje decentriranju kompozicije, kako bi dobila različite perspektivne vizure, čime pretvara baštu u pozornicu na kojoj se nižu likovi, ukrštaju ljudske naravi, prožimaju osećanja: „Ona koristi različite mogućnosti koje joj pruža sučeljavanje osvetljenih i zasenčenih partija, kontrastiranje svetlog i tamnog kroz kombinacije senovitog rastinja sa svetlim partijama lica i odeće. Koristi ritmove horizontala i vertikala, što joj omogućava da naglasi detalj ograde, fragment stare kuće, prozora, čvornovatog drveta, slično kao što to radi na slikama srbijanskih predela koje nastaju gotovo uporedo.“ Da su joj bili poznati eksperiment i intervencija na fotografiji, pokazuje snimak četiri sestre – Anđa, Ljubica, Draga, Nadežda – koje su se našle na istoj fotografiji zahvaljujući višestrukoj ekspoziciji, a njihove konture su povezane šrafurama nastalim direktnom intervencijom na negativima.

Iste godine kad je naslikala Guslara, 1906, Nadežda je u bašti porodične kuće snimila i fotografiju u čijem je središtu nepoznati muškarac u građanskom odelu sa fesom na glavi i guslama u rukama, a okolo stoje Nadeždine sestre Jela, Zora, Anđa i rođaka Danica, dok najmlađa sestra Draga kleči tako da joj kosa zaklanja lice – asocijacija na slepu devojčicu koja prosi i koja će guslara odvesti do sledeće grupe slušalaca. Jasna Jovanov smatra da za razliku od fotografskog, slikani guslar ne nosi u sebi nikakvo arhetipsko, niti simbolističko značenje, već jednostavno predstavlja portret kojem bi bolje pristajao manje herojski naziv Seljak s guslama.

Oba Balkanska rata je provela na frontu, svaki trenutak je koristila za slikanje i fotografisanje. Sačuvan je dokument kojim traži da joj se „dozvoli umetničko snimanje“ starog bojišta kod Kumanova: „Nadeždi Petrović dozvoliti snimanje staroga vojišta sa uslovom da se jedan negativ primerak uputi glavnome đeneralštabu, pošto se odobri umnožavanje“, napisao je vojvoda Živojin Mišić u odobrenju Vrhovne komande od 9. juna 1913. godine. Iz tog vremena su impresionističke fotografije predela, posebno Prizrena pod snegom ili krivudavog toka Drima posmatranog s visine – umetnička, a ne dokumentaristička interpretacija. U vreme Prvog svetskog rata određen joj je status ratnog slikara i fotografa. Bila je svedok borbi srpske i austrijske vojske na Mačkovom kamenu. Nakon evakuacije bolnice u Pecku, u kratkom predahu strahuje „da će proći ovi lepi dani, a ja neću stići da izađem još na položaje radi snimanja“. Fotografije iz tog vremena nisu sačuvane.

PRE STO GODINA: Nadežda Petrović u Prizrenu 1913;… foto: vi. spomen-zbirka p. beljanskog

…U bašti porodice Petrović;…

…Oko guslara, 1906;…

…Anđa Petrović 1907/8. (iz porodične zaostavštine)