Andaluzija – „ukras sveta“

U Andaluziji su se smenjivali Feničani, Kartaginjani, Grci, Kelti, Rimljani, Vizigoti i Berberi i Arapi koji su ostali u Španiji od VIII do XV veka. Samo ime ove pokrajine, Al-(V)andaluz, arapskog je porekla i znači „zemlja Vandala“, tj. onih varvara koji su 435.g. zauzeli rimsku provinciju Španiju. Nije sasvim sigurno da li je hrišćanstvo počelo tu da se širi još u doba apostola Pavla, koji je u Poslanici Rimljanima (Rim 15:28) najavio svoj put u Španiju još sredinom prvog veka. Ono što se, međutim, pouzdano zna jeste da je vera u Isusa Hrista, u arijevskoj interpretaciji, tu postala državna religija Vizigota. Pa ipak, najveći religijski uticaj je u tim srednjovekovnim vremenima imao islam, koji je, tokom osam vekova arapske i berberske vladavine, bio ne samo dominantna religija već i kultura, civilizacija koja je bitno određivala način života svih Andalužana.

Arapska ekspanzija, koja je otpočela u istočnom Mediteranu, dosegla je Španiju duž severnoafričke obale još u ranom osmom veku. Država Vizigota je tada bila podeljena između nekoliko različitih frakcija, a jedna od tih grupa pozvala je Arape u pomoć. Arapski general Tarik (od čijeg imena potiče i naziv Gibraltar – bukv. „Tarikova stena“), pobedio je Vizigote na čelu 7000 vojnika, ubivši njihovog kralja Roderika. Ovi Arabljani su potom produžili ka današnjoj Francuskoj, gde ih je na kraju zaustavio Karlo Martel u bici kod Poatjea 732.g.

Godine 756, Abd al Rahman, poslednji predstavnik arapske omajadske dinastije, proteran iz Damaska, osnovao je u gradu Kordovi svoj nezavisni emirat. Ova godina ujedno označava i početak muslimanske vladavine u Španiji. Omajadski vladari Španije preobrazili su Kordovu, pomalo uspavani i zabačeni mediteranski gradić, u jednu od evropskih srednjovekovnih prestonica. U devetom i desetom stoleću ovaj grad postaje najcivilizovaniji evropski centar, „nevesta Andaluzije“, ali i „ukras sveta“. U to doba, štaviše, muslimanska Španija postaje i najnapredniji, najkulturniji deo Evrope. U njoj je, u najvećoj meri, vladala religijska i međuetnička tolerancija, a podsticane su i slobodne filozofske rasprave, izgradnja biblioteka, fakulteta, javnih kupatila i parkova, kao i poezija i arhitektura. I dok su današnje evropske metropole poput Pariza i Londona tada bile samo mali, nerazvijeni gradovi, Kordova je imala oko sto hiljada stanovnika i biblioteku sa oko pola miliona knjiga, kao i na stotine trgovina, džamija i javnih kupatila. Podignuti su bili i palata i most nad rekom Gvadalkivir. Sam grad je bio čist, popločan, dobro osvetljen, obilato snabdeven tekućom vodom. Omajadske halife su razmenjivale ambasadore s Vizantijom, Bagdadom, Kairom i Saksoncima. Osnivaju se univerziteti u Toledu, Kordovi, Sevilji i Granadi, a književnost, filozofija i algebra doživljavaju procvat, naročito kada je reč o očuvanju helenskog nasleđa.

Velika džamija u Kordovi – koja je tokom Rekonkiste najpre pretvorena u katedralu, a u novije doba i u muzej – zadržala je svoj stari naziv La Mezquita. U devetom i desetom veku ona je bila simbol grada i njegovog međunarodnog prestiža. Po svom značaju među muslimanima ona je zauzimala drugo mesto, odmah posle Kabe u Meki. Pobornici islama iz Magreba, severne Afrike, koji nisu mogli da otputuju u Meku, odlazili bi na hodočašće u Mezkitu, zapadno središte ove svetske religije.

Izgradnja Velike džamije otpočela je 785.g., još za vreme Abd al Rahmana I, a ceo kompleks ove građevine proširivan je nekolika puta tokom uprave njegovih naslednika. Abd al Rahman II i Abd al Rahman III proširili su dvorište ove građevine i podigli novi, veći i lepši minaret. Neimari su razvili čudesni sistem dvostrukih stubova i lukova koji su poduprli drveni krov džamije. Vizantijski umetnici, majstori mozaika su, pak, njenu unutrašnjost ukrasili zlatnim pločicama. I danas ova velelepna građevina zaokuplja posetioce skladom koji je postignut između senke i svetla, iluzije i stvarnosti. Hrišćani su docnije podigli katedralu u središtu odaje za molitvu, ali ishod tog naknadnog, pretencioznog poduhvata je, ipak, utisak da crkva nikako nije mogla da „proguta“ džamiju, jer od nje hrišćanski hram nikada nije mogao da se do kraja rasprostre. Zanimljivo je da je na tom istom mestu ranije stajala vizigotska crkva San Vićente, docnije korišćena i kao prvobitna džamija u Kordovi, dok neka novija arheološka otkrića upućuju na još starije kulturne slojeve koji sežu u rimsku, keltsku i hebrejsku prošlost. Po svemu sudeći, prostor na kome je sagrađena Velika džamija oduvek je bio sveto mesto naroda koji su naseljavali ovaj grad. Kada je, međutim, 29. juna 1236.g. Kordova ponovo pala u ruke Španaca, njihovog vladara Fernanda III, Mezkita je pretvorena u katedralu posvećenu Bogorodici (Santa Maria Madre de Dios).

Danas je Mezkita u Kordovi, pored bazilike sv. Petra u Rimu, jedna od najvećih religijskih građevina u Evropi. Ona je, verovatno, i najznačajniji muslimanski hram u zapadnom svetu. Sa svojim kolosalnim dimenzijama (175m x 128m) i površinom od 22.400 m2 ona zaokuplja znatan deo prostora staroga grada.

Pomešanost različitih rasa, etničkih i religijskih zajednica u muslimanskoj Španiji prirodno je vodila rađanju jedne bogate i dinamične, vibrantne kulture. Muslimanski i hrišćanski vladari su sklapali saveze, a Jevreji i hrišćani su pomagali Berberima u njihovom nastojanju da osvoje poluostrvo, s obzirom na to da je i jedna i druga zajednica tu teško preživljavala pod upravom Vizigota. S druge strane, Naziridi iz Granade su pomagali hrišćanima u borbi protiv muslimana iz Sevilje.

Kada su se podvrgli muslimanskoj vlasti, hrišćani i Jevreji su mogli slobodno da ispovedaju svoju veru i obavljaju rituale, zadržavši svoje crkve i sinagoge. Bili su izuzeti iz vojne službe i imali su svoje nezavisne sudove. Njihovi religijski poglavari su ih predstavljali pred muslimanskim vladarima. Sve tri ove zajednice živele su uglavnom mirno jedna pored druge, delom i zbog toga što su delile zajedničko, avramovsko nasleđe i veru u jednog Boga. Teološka polemika među njima se uglavnom vodila oko hrišćanskog koncepta Trojedinog Boga, dok su Jevreji (koji su u Kordovi i drugim andaluzijskim gradovima imali i svoje zasebne kvartove, tzv. Juderije) prigovarali još i ideji o Hristovom bezgrešnom začeću. U Andaluziji je svoj procvat doživela i jevrejska mistika, Kabala, kao i filozofija. Statua Moše ben Majmona (Mojsija Majmonida), slavnog srednjovekovnog filozofa, i danas krasi Juderiju u Kordovi. Pod mavarskim uticajem, ova španska civilizacija predstavljala je srce multikulturalne Evrope koja je doživela svoj najveći procvat u srednjem veku baš u nekadašnjoj „zemlji Vandala“.

Ponovno osvajanje (reconquista) Sevilje, Kordove i Granade u XIII i XV veku, nakon vladavine dve berberske dinastije, Almoravida i Almohada, koji su u Španiji opstali skoro pet stotina godina, stavilo je muslimane, ali i Jevreje u toj zemlji u gotovo nemoguću poziciju. Oni su morali da se preobrate na hrišćanstvo ili napuste svoju domovinu. Tako je 1492.g., neposredno uoči Kolumbovog polaska za „Indiju“, naređeno da se oko 200.000 sefardskih Jevreja protera iz Španije. Neki od njih su se ubrzo naselili i u naše krajeve. Čak i oni muslimani koji su ostali u Španiji i primili hrišćanstvo (tzv. Moriscos) izgnani su nešto docnije – godine 1609. A mnogi su poubijani.

Islamska religija je bila zvanično zabranjena sve do Frankovog vremena. Stari zakon o izgonu Jevreja nije u toj zemlji zvanično ukinut sve do 1968, a Jevreji i protestanti su se u svojim pravima izjednačili s katolicima tek 1990! Danas su, međutim, Andalužani mnogo više ponosni na svoju islamsku, mavarsku prošlost. U Kordovi se tako mogu čuti mujezini što pozivaju na molitvu, a u Španiji je, kao i drugde u Zapadnoj Evropi, zabeležen porast u broju domaćih muslimana, onih koji su s neke druge religije prešli na islam. Uprkos tom postepenom oživljavanju islama u Andaluziji i Španiji, iseljenici iz severne Afrike i dalje tu lošije žive od imigranata koji stižu iz Latinske Amerike.

S neskrivenom nostalgijom neki savremeni arapski pisci porede pad islamske civilizacije u Španiji s kolapsom komunizma u Evropi. Oba ova događaja imala su, naime, sličan psihološki i politički uticaj na hrišćansku Evropu. Poput komunizma, i islam je tu vekovima, u popularnoj percepciji, predstavljao stranu, preteću silu, jednako zavodljivu i podrivačku.