I Istok i Zapad

Osnivanje Bitefa 1967. godine jedan je od ključnih događaja u kulturnoj politici socijalističke Jugoslavije, države koja se – ne bez razloga – smatra najznačajnijim modernističkim projektom u regionu. Više od toga, početak rada Bitefa predstavlja i poseban događaj u okviru specifično vođene jugoslovenske kulturne politike prema inostranstvu.

Otvaranje jedne male socijalističke zemlje prema svetu, kao i pokretanje međunarodnog festivala novih tendencija, bilo je moguće u društvu u kojem je postojala bitna razlika političkog rukovodstva u odnosu na režime drugih socijalističkih država. Jugoslovenski komunisti sa J. B. Titom na čelu razumeli su mogućnost da se otvore neke nepolitičke oblasti društva, a da to uopšte ne ugrozi monopol političke partije i države (Ivan Vejvoda).

I pisana i usmena istorija pozorišta ističu ulogu Mire Trailović u ovom procesu – a u javnom i privatnom govoru o njoj najčešće se koriste atributi “energičnost” i “buldožerska upornost”. Iako građanskog porekla, kao široko i moderno obrazovana te u najširem smislu levo orijentisana ličnost, bila je među intelektualcima i umetnicima koji su bili prihvatljivi komunističkom establišmentu. Upamćen je njen “programski manifest” kojim je u pregovorima sa političarima argumentovala potrebu za osnivanjem Bitefa: nije u redu, govorila je, da glavni grad zemlje koja se široko otvara prema svetu i ima važnu ulogu u Pokretu nesvrstanih, nema međunarodni festival. Nekoliko godina su trajali pregovori o osnivanju takvog festivala, a u proces je bio involviran i niz kulturnih radnika koji su istovremeno imali visoke (ili relativno visoke) funkcije u sistemu upravljanja. Neizostavna je uloga legendarnog gradonačelnika Beograda Branka Pešića i, posebno, njegovog bliskog saradnika Milana Vukosa. Usmena istorija svedoči i da je važnu ulogu u borbi za osnivanje međunarodnog festival imao i pesnik i pozorišni kritičar uticajne “Politike” Muharem Pervić, koji je istovremeno obavljao izvesne državne funkcije u oblasti kulture. Za sve njih zajednički su pripadnost levici u pogledu otvorenih i načelno kosmopolitskih stavova, temeljno obrazovanje i senzibilitet okrenut duhu savremenog doba.

Programski koncept novog festivala ukazivao je na njegovu dualnu tendenciju i kao takav, zapravo, bio je taktički vrlo dobro zamišljen i prezentovan: tako je slogan Bitefa podrazumevao “i – i” modalitet – i nove struje u pozorišnoj avangardi toga doba i nove tendencije u klasičnom/dramskom pozorištu. Ovo drugo često je podrazumevalo novo viđenje dramske klasike od strane velikih svetskih reditelja. Tokom borbe za Bitef, taj dualitet koncepta već u najavi omogućio je izvesno “amortizovanje” nezadovoljstva kolega okrenutih tradicionalnim umetničkim izrazima, ali, možda još vise od toga, konzervativnih političara, zabrinutih zbog mogućnosti “uvoza štetnih uticaja” iz inostranstva, posebno zapadnog sveta.

Prvi Bitef 1967. organizovan je s velikom reklamnom kampanjom, ulaznice su prodate u roku od tri dana. Programski koncept Bitefa bio je zapravo poput jugoslovenske spoljne politike “u malom”, odnosno slično diplomatskom okviru projektovanom na plan kulture. Kao što je spoljna politika tokom Hladnog rata bila zasnovana na nepripadanju ijednom od dva dominantna politička bloka, kao i na aktivnoj ulozi u Pokretu nesvrstanih, u kojem su najvažniju ulogu imale zemlje Trećeg sveta, tako je i koncept Bitefa od samog početka bio zasnovan na istovetnoj širokoj osnovi. Zapravo, programski dualitet festivala, relaciju Istok–Zapad, potrebno je razumeti dvojako: zapadna civilizacija nasuprot istočnoj (Orijent), zapadna Evropa nasuprot istočnoj. Jugoslovenska spoljna politika je pokretanjem Bitefa, i to znatno pre pada Berlinskog zida, zapravo anticipirala ideju ujedinjenja Evrope (ili, još bliže, Prvog, Drugog i Trećeg sveta).

Pre svega treba uočiti da je od samih početaka Bitef podrazumevao iskorak iz evropocentričnog okvira. Selekcija je bila zasnovana na najširem svetskom/internacionalnom kontekstu – pored predstava iz Azije, za čije se pozorišne oblike naglašeno obnavlja interesovanje evropskih reditelja u to doba, Bitef je bio i mesto susreta Evrope s pozorišnim tradicijama drugih kontinenata. Prvi Bitef je i otvoren u pomenutom duhu: predstavom Ramajana pozorišta Katakali iz Indije, čime je i nagoveštena multikulturalna dimenzija festivala. Među ostalim predstavama na prvom Bitefu bile su i Postojani princ u režiji Ježija Grotovskog (Teatar Laboratorium), Antigona u režiji Džudit Maline i Džulijana Beka Living teatra iz Njujorka, kao i ostvarenja pozorišta iz Pariza, Glazgova, Budimpešte, Praga, Ženeve i drugih gradova.

Bitef je od “projekta kulture kao instrumenta spoljne politike” uspeo da postane ne samo važna tradicija bivšeg jugoslovenskog regiona, već i istinski fenomen srpske kulture. Pred njim je sada novi izazov – kako misliti ideju novuma u izmenjenim/savremenim okolnostima, u globalizovanom svetu?