Sve nijanse crnog

Najveći problemi, koji već decenijama opterećuju medijsko tržište i uopšte funkcionisanje medija u regionu, jesu duboka politička polarizacija i povezanost medija sa političkim elitama, pristrasno izveštavanje, netransparentno vlasništvo, ekonomska nesigurnost i niske plate, sve češći fizički i digitalni napadi na novinare, unižavanje profesionalnih standarda i normi, kao i problematičan regulatorni okvir koji se ne primenjuje adekvatno, ne obezbeđuje punu zaštitu nezavisnog novinarstva, a ni punu slobodu medija. Šta su najveći problemi svake od zemalja? Koliko su situacije u njima slične, a u čemu se razlikuju?

BOSNA I HERCEGOVINA
ZAGOVARAČKO NOVINARSTVO I PRITISCI

Svi relevantni izveštaji međunarodnih organizacija i tela u EU pokazuju da su medijske slobode u BiH ugrožene, da se novinari nalaze pod stalnim pritiscima, da je opšte stanje slobode medija alarmantno, a naročito kad je reč o zakonu kojim je u Republici Srpskoj kriminalizovana kleveta. Građani BiH ne veruju medijima, smatraju da su opterećeni cenzurom i autocenzurom, koje se javljaju zbog snažnih političkih i ekonomskih uticaja. Takođe, smatraju da je veliki broj informativnih TV emisija samo puka politička propaganda, a da i u drugim segmentima preovlađuju govor mržnje, neistinite informacije i pristrasno izveštavanje.

U jednom od poslednjih istraživanja javnog mnjenja u BiH ističe se podatak da građani procenjuju informacije koje bosanskohercegovački mediji plasiraju kao “huškačke” i da svi, pa i javni servisi, na različite načine zavise od političkih i ekonomskih interesnih grupa i moćnika. Alarmantno je i to što su građani BiH pre samo četiri godine u sličnom istraživanju izjavili kako podržavaju nasilje nad novinarima, odnosno da je prihvatljivo udariti novinara. To se, ipak, promenilo u novijim istraživanjima – jedini napredak je, izgleda, da građani BiH sad misle da je nedopustiv bilo kakav oblik nasilja nad novinarima.

Istovremeno, veliki problem netransparentnosti medijskog vlasništva u BiH ogleda se prvenstveno u onlajn sferi, gde preko 270 informativnih veb portala nema impresum, dakle nikakve podatke o urednicima i novinarima, kako pokazuje analiza Radija Slobodna Evropa. Pored toga, ogroman problem je i govor mržnje koji buja u komentarima tih portala, jer ih niko ne moderira niti se brine o javnoj komunikaciji i porukama koje odlaze u etar. Profesionalno novinarstvo u BiH zahvatio je trend estradizacije, “kopi-pejst novinarstva” i trke za profitom, kako je svojevremeno pisala Cenzolovka, a koji su, u kombinaciji sa pomenutom jakom političkom i ekonomskom zavisnošću, doveli do potpunog unižavanja etičkih standarda i normi. Političke turbulencije u ovoj državi i dalje utiču na jaku etnonacionalnu i stranačku polarizaciju koja se preliva na medijski sektor i javno mnjenje.

U analizi Mediacentra Sarajevo, koja se pre nekoliko godina bavila istraživanjem narativa mržnje u medijima i komentarima na portalima u BiH, naročito je problematičan govor mržnje i negativne propagande prema određenim nacionalnim i etničkim grupama, što potpiruje tenzije u društvu. Lejla Turčilo i Belma Buljubašić, profesorke Univerziteta u Sarajevu, nedavno su u svojoj knjizi o medijima u BiH zaključile da se svi ovi problemi direktno reflektuju na verodostojnost medija, a da su posebno zabrinjavajući fenomeni zagovaračkog novinarstva umesto profesionalnog izveštavanja, instrumentalizacija privatnih medija i “medijsko reketiranje”, politizovanost javnih servisa i nerazvijenost novinarstva kao autonomne profesije.

CRNA GORA
KO POSEDUJE MEDIJE

Mediji u Crnoj Gori su prilično politizovani i polarizovani, sa nedovoljno razvijenim profesionalnim novinarstvom i objektivnim izveštavanjem o društveno-političkim pitanjima. Napadi na novinare, finansiranje medija iz državnih fondova, problemi u samoregulaciji tržišta, kao i dugogodišnje propadanje RTCG kao javnog servisa otežavaju bilo kakve promene na crnogorskom medijskom tržištu. Uz to, medijska regulativa nije dovoljno usaglašena sa evropskim standardima, a osim toga, u medijskim zakonima se ne predviđa rešenje najvažnijih problema. To se naročito odnosi na stanje u crnogorskom javnom servisu i kriterijume kojima se predviđa izbor članova saveta RTCG, a kojim bi se osigurala njegova nezavisnost. Jedan od najvećih paradoksa crnogorske medijske scene jeste to što se samoregulatorna tela finansiraju iz budžeta, što obesmišljava koncept samoregulacije.

S druge strane, istraživanje organizacije BIRN pokazuje da su najuticajniji privatni mediji u Crnoj Gori mahom u stranom vlasništvu ili pod njegovom kontrolom. Upravo je dominacija stranog medijskog vlasništva jedan od glavnih razloga što su građani Crne Gore zabrinuti za stanje u medijima. Slično kao i u drugim državama u regionu, ni u Crnoj Gori ne postoje adekvatni mehanizmi koji omogućavaju transparentnost medijskog vlasništva, a posebno onog koje se odnosi na onlajn medije. Jedan od navećih problema upravo je prikriveno vlasništvo nad veb portalima i potpuno odsustvo podataka o fizičkim licima kao vlasnicima medija. A za razliku od svih drugih država u regionu, crnogorske vlasti su zabranile emitovanje ruskih medija, između ostalog i Raša Tudej Balkan i Sputnjika. Svi javni emiteri su morali da isključe sadržaje ruskih medija, a na “crnoj listi” se, osim RT i Spunjik servisa, nalaze i servisi na arapskom jeziku. Agencija za elektronske medije (pandan REM), kako ocenjuju crnogorski medijski stručnjaci, nije potpuno nezavisna i nepristrasna u radu, niti adekvatno reaguje na govor mržnje i neprimerene sadržaje koji se emituju u regionalnim TV kućama. Jedan od izuzetaka je odluka Agencije za elektronske medije kojom je na šest meseci zabranila emitovanje nekih emisija televizije Hepi, koja ima nacionalnu frekvenciju u Srbiji.

SEVERNA MAKEDONIJA
KAO I DRUGDE, SAMO BOLJE

Prema najnovijem indeksu slobode medija “Reportera bez granica”, Severna Makedonija zauzima najbolju poziciju u odnosu na države bivše Jugoslavije – zauzima 36. od 180 mesta. Bolja je čak i od Slovenije i Hrvatske koje su članice EU, a daleko bolja od Bosne i Hercegovine, Crne Gore i Srbije, koja je najgore pozicionirana od svih balkanskih zemalja (Srbija je na 98. mestu).

Medijsko tržište u Makedoniji je, kao i u drugim zemljama u okruženju, preopterećeno brojem medija u odnosu na geografsko područje i veličinu tržišta, a komercijalni mediji su podložni političkim i ekonomskim pritiscima. Onlajn sfera omogućava nešto slobodnije novinarstvo, ali je kao i u drugim zemljama bivše Jugoslavije, opterećena govorom mržnje, huškačkim narativima i nedostatkom moderacije komentara. Klijentelizam i povezanost sa centrima moći imaju jako velik uticaj na širenje propagande i dezinformacija. Najnoviji izveštaji međunarodnih organizacija pokazuju da je po nivou medijske pismenosti Severna Makedonija na poslednjem mestu među svim evropskim državama. Glavni problemi koji opterećuju makedonsku medijsku scenu isti su kao i kod drugih: nedovoljno novca za samostalan i održiv medijski biznis, subvencije lokalnih vlasti koje se dodeljuju na netransparentan način i državno reklamiranje, nedostatak profesionalnih novinara i medijskih radnika, nedovoljno razvijene veštine digitalnog novinarstva, pad poverenja čak i u lokalne medije.

HRVATSKA
PLJUŠTE SLAPP TUŽBE

Hrvatska drži rekord u Evropi kad je reč o postupcima koji se vode protiv medija i novinara. Prema izveštaju Radija Slobodna Evropa, sredinom 2023. bilo je čak 945 postupaka, odnosno SLAPP tužbi koje su protiv hrvatskih medija poveli pojedinci i kompanije, uglavnom iz korporativnog sveta. Cilj SLAPP tužbi je da dugotrajnim postupcima i finansijskim iznurivanjem obeshrabri i iscrpi i onako siromašne medije. Prema izveštaju “Media Freedom Rapid Response”, na kršenje slobode medija u Hrvatskoj najviše utiču političari i visoki funkcioneri Vlade, koji koriste svaku priliku da diskredituju i vređaju novinare koji kritički izveštavaju o vlasti.

Najistaknutiji među njima, hrvatski premijer Andrej Plenković, često vređa novinare u javnim obraćanjima i na konferencijama za medije, a nedavno je izazvao pravu buru kada je najavio izmene Krivičnog zakona i Zakona o krivičnom postupku, prema kojima će curenje informacija iz pravosudnih istraga postati krivično delo, i to sa ciljem da informacije iz istrage ne izlaze više u medije nekontrolisano i namerno. Na ovu Plenkovićevu najavu oštro je reagovalo Hrvatsko novinarsko društvo, navodeći da informacije do kojih novinari dođu novinari i objave ih u medijima ne mogu da budu etiketirane kao “curenje informacija”, a da Plenković, kako tvrde, očigledno želi da bude “glavni urednik svih hrvatskih medija” i na ovaj način direktno ugrožava novinarstvo i preti medijima.

Druge međunarodne misije su potvrdile da, iako članica EU, Hrvatska kaska za zemljama koje imaju slobodno medijsko okruženje. Najveći problemi su reforma medijskih zakona, netransparentnost državnog oglašavanja u medijima, nedovoljna nezavisnost HRT kao javnog servisa, kao i ispolitizovano imenovanje članova Agencije za elektronske medije.

SLOVENIJA
POSLE JANŠE, NOVI ZAKON

Propagandna medijska mreža u Sloveniji – koju su povezivali sa fondovima Ministarstva kulture, državnim kompanijama, bivšim političkim vrhom i mađarskim premijerom Viktorom Orbanom – degradirala je medijsku slobodu u toj državi i uspostavljene mehanizme samoregulacije tržišta. Pitanje finansiranja govora mržnje u medijima pokrenuto je i pred slovenačkim parlamentom, a EU je reagovala na pretnje i pokušaj medijskog linča i disciplinovanja pojedinih medija.

Slovenački mediji su najgore prošli za vreme mandata premijera Janeza Janše, koji se stalno žalio da ga novinari previše kritikuju. On je doveo u pitanje finansiranje slovenačke novinske agencije, jer je svojevremeno blokirao sredstva koja su bila neophodna za njeno funkcionisanje. Klevete protiv novinara i urednika, brojne optužbe medija za pristrasno izveštavanje, kao i politizacija procesa imenovanja članova programskog veća i nadzornog odbora javnog servisa RTVSLO doprineli su tome da slovenački mediji zabeleže pad na svetskim indeksima slobode medija. Tokom 2022. zaposleni u RTVSLO su štrajkovali, jer je opstanak ove kuće bio u opasnosti, a pre svega zbog mešanja premijera Janše i uopšte politike u programske sadržaje nacionalne televizije. Janša je svoj rat protiv novinara koji mu se ne dopadaju vodio tako što je, kako su svojevremeno pisali i srpski mediji, na Tviteru javno optuživao slovenačku novinsku agenciju STA da je “nacionalna bruka”, a javni servis nazivao “neodgovornim širiteljem virusa”. Zauzvrat, njega su zvali “Premijer Tvito”, što je kombinacija reči Tviter i Tito, koje su simbolizovale Janšine političke i medijske ambicije. Od sredine 2022, nakon odlaska Janše sa vlasti, započete su pripreme novog zakona o javnom medijskom servisu, koji bi garantovao veću nezavisnost i depolitizaciju. O ovome je održan i referendum na kojem se čak 62 odsto Slovenaca jasno opredelilo za jačanje javnog medijskog servisa i smanjenje političkog uticaja na medije, pa je zakon usvojen u junu 2023.

SRBIJA
POTPUNA ZAROBLJENOST MEDIJSKOG PROSTORA

Srpsko medijsko tržište decenijama je pretrpano ogromnim brojem medija, koji su siromašni i neodrživi. Nizak stepen nezavisnosti i medijskih sloboda, rašireni politički i ekonomski pritisci, politička instrumentalizacija medija, kao i sudski postupci protiv novinara, uz rašireni klijentelizam, pristrasno izveštavanje i zarobljene institucije oslikavaju potpunu zarobljenost medijskog prostora.

Na svetskim indeksima slobode medija srpski mediji se nalaze skoro na dnu, pa je Srbija tako iz grupe “problematičnih” zemalja prošle godine prešla u kategoriju “teškog stanja” kad je reč o profesionalnom novinarstvu, slobodi medija i bezbednosti novinara. Medijska scena je krajnje polarizovana, izveštavanje je okrenuto političkim elitama, a ne potrebama građana.

Najnovija analiza Beogradskog centra za bezbednosnu politiku i Fridrih Ebert Štiftunga, koja je u okviru publikacije “Budućnost Srbije” dotakla i pitanje domaće medijske scene, pokazuje da su među glavnim problemima pre svega rašireni politički i ekonomski pritisci na medije, velika koncentracija medijskog vlasništva, državno oglašavanje u medijima i netransparentno davanje novca iz budžeta podobnim medijima, ali i autocenzura i učestali napadi političkih zvaničnika i visokih funkcionera vlasti na kritičke novinare i medije.

Na govor mržnje, kršenje profesionalnih standarda i normi ne reaguje nadležno Regulatorno telo za elektronske medije, a sama institucija nije ni politički nezavisna ni dovoljno transparentna u svom radu. Država ima ogroman uticaj na medijsko tržište, pa i kroz nedavno usvojene medijske zakone koji su joj omogućili da opet uđe u vlasništvo nad medijima. Novinari su sve manje bezbedni, a nedostaju i funkcionalni mehanizmi zaštite. Mediji su visoko instrumentalizovani u propagandne svrhe, preovladava tabloidizacija sadržaja, ali i tabloidno obračunavanje političkih moćnika sa neistomišljenicima.

Nedavno usvojen Pravilnik REM više ne propisuje obavezu emiterima da imaju 20 odsto kvalitetnog programa, što je do skoro bio jedan od glavnih uslova za dobijanje nacionalne frekvencije. To znači da televizije više ne moraju da imaju ni kulturni, ni obrazovni, ni dečiji, ni dokumentarni program, već samo rijaliti programe i političku propagandu i da na osnovu takve programske strukture dobiju nacionalnu frekvenciju. Protiv novinara i medijskih organizacija vodi se sve više SLAPP postupaka, a novinarstvo generalno zaostaje za svetskim trendovima digitalne transformacije novinarstva i medija, kao nužnim promenama u redakcijama kad je reč o prilagođavanju digitalnom dobu i novim sadržajima.

Autorka je vanredna profesorka Fakulteta političkih nauka Univerziteta u Beogradu