Petnaest dana i jedno stoleće

„Care Karlo i carica Zita, što ratuješ kad nemate žita!“, pevali su slavonski seljaci poslednjih meseci raspada Austrougarske u jesen 1918. Za to vreme, na drugom kraju monarhije, u Banatu – grupa Nemaca, Rumuna, Srba i Mađara – spremala se da proglasi Banatsku republiku.

Bila je to etnički veoma heterogena teritoriju na kojoj je živelo oko 592.000 (37 odsto) Rumuna, 387.000 (24 odsto) Nemaca, 284.000 (18 odsto) Srba, 242.000 (15 odsto) Mađara i preko 50.000 (6 odsto) pripadnika ostalih naroda (Jevreja, Hrvata, Slovaka, Bugara, Roma…). Među žiteljima bilo je 855.000 pravoslavaca i 591.000 katolika. Ukupno, 1.600.000 stanovnika, nešto manje od današnje Vojvodine. Banatski glavni grad Temišvar tada je imao preko 72.000 stanovnika, dakle bezmalo kao Beograd u kojem je u isto vreme živelo 80.000 stanovnika, dok je Novi Sad u to vreme imao 33.000 žitelja. Za tadašnje srednjoevropske i istočnoevropske prilike, Banat je bio jedan od razvijenijih regiona.

Prvog novembra, na dan izlaska ovog broja „Vremena“, biće tačno 100 godina da je poznati temišvarski političar nemačkog porekla Oto Rot sa balkona Gradske kuće u Temišvaru proglasio Banatsku republiku i njeno otcepljenje od Mađarske. Rot, inače socijaldemokrata, postao je civilni poverenik, zapravo predsednik Banatske republike. Za vojnog komandanta je imenovan Albert Barta a istog dana je formirano i Banatsko narodno veće sastavljeno od 20 članova Temišvarskog gradskog veća, 60 predstavnika vojnih nacionalnih saveta, 40 predstavnika radničkih saveta i 70 predstavnika tradicionalnih političkih partija. Veće je odmah izabralo Izvršni odbor, neku vrstu privremene Vlade Banatske republike, od po pet predstavnika četiri najbrojnije nacije (Rumuna, Nemaca, Srba i Mađara). Tokom sledećih nekoliko dana, formirani su vojni odredi i civilna straža tako što su se već postojeće snage nacionalnih straža stavile pod komandu novouspostavljene civilne vlasti. U međuvremenu je usledila i zvanična kapitulacija Austrougarske monarhije koja je proglašena 3. novembra.

DA LI BI FERDINAND BIO UBIJEN U NOVOM SADU

Dve nedelje kasnije, 15. novembra, jedinice Srpske vojske su prešle Dunav i ukinule Banatsku republiku, čiji su civilni organi nastavili delimično da funkcionišu do 20. februara 1919. Svi znamo priču o tome kako je Pupin odlučujuće uticao na Vudroa Vilsona da srpski deo Banata pripadne Kraljevini SHS, ali je manje poznat podatak da je na Parisku mirovnu konferenciju 1919. stigla i delegacija iz Banata sa predlogom da se stvori novi država koja bi se zvala „Banatija“ i koja bi pored srpskog i rumunskog Banata obuhvatala i Bačku. Idejni tvorci „Banatije“ su, naravno, najureni od strane predstavnika pobednika u Velikom ratu i vratili se kući, u Banat, praznih ruku.

Sto godina kasnije, Galerija Matice srpske, regionalna književna konferencija „Book Talk“, panel „Inventura: Vojvodina 100 godina od Prisajedinjenja i 30 godina od ‘Jogurt revolucije’“. Jedan od učesnika panela, Tomislav Marčinko, svojevremeno „autonomaški funkcioner“ u Novom Sadu, devedesetih direktor HTV-a u Zagrebu, počinje svoje izlaganje ovako: „Šta bi se desilo sa Vojvodinom da je pre 100 godina postala samostalna? Ona bi danas bila jedna sređena državica sa oko tri miliona stanovnika, multikonfesionalna, sedam puta bogatija nego što je danas, bila bi miljenica i hraniteljica Evrope!“

Čak i da je takva država stvorena 1918. – što je, kao što su mogli da se uvere u Versaju idejni tvorci „Banatije“, bilo potpuno nemoguće – ona sasvim sigurno ne bi preživela Drugi svetski rat. Činjenica je da od revolucije 1848/49, kada je 12. juna 1849. bombardovanjem iz mađarskog garnizona sa Tvrđave gotovo potpuno sravnjen sa zemljom Novi Sad, 93 godine u Vojvodini nije bilo većih etničkih tenzija, sve do Drugog svetskog rata. Tokom druge polovina 19. veka, početka 20, tokom Prvog svetskog rata i života u Kraljevini SHS i Kraljevini Jugoslaviji, ovaj deo Evrope živeo je uglavnom u miru što je pogodovalo prosperitetu svih nacionalnih zajednica: Srba, Nemaca, Mađara, Jevreja i ostalih. Na jednoj od ranijih „Book Talk“ konferencija, Aleksandar Gatalica, autor romana Veliki rat, na pitanje iz publike da li bi Franc Ferdinand bio ubijen da su manevri bili u okolini Novog Sada a ne u Bosni odgovorio je odrično, tvrdeći da su Srbi u Vojvodini u tom vremenu imali zadovoljavajući nivo emancipacije u svim oblastima, što nije bio slučaj sa Srbima u Bosni i Hercegovini, tek 35 godina ranije oslobođenoj od Turaka.

NESTANAK JEVREJA, NEMACA I BELIH RUSA

U Drugom svetskom ratu – Vojvodina je izgubila tri u to vreme kulturno i tehnološki najrazvijenije nacionalne zajednice – Jevreje, Nemce i Bele Ruse. Prvo su u Holokaustu od strane ustaša i nacista u Sremu i Banatu 1941. stradali Jevreji, Holokaust je u Bačkoj dovršen u proleće 1944. da bi u jesen iste godine Nemci delimično svojevoljno napustili svoje kuće, a oni civili koji su ostali, završili su u logorima (Knićanin, Gakovo, Bački Jarak…). Mnogi od njih nisu preživeli, a oni koji jesu, uglavnom su se posle raspuštanja logora 1948. iselili u Nemačku. Isti je slučaj sa malobrojnim Jevrejima koji su preživeli Holokaust, oni su se 1948, kada je osnovana država Izrael, takođe u velikoj meri iselili iz zemlje. Treća zajednica koja je gotovo potpuno nestala u Drugom svetskom ratu bili su Beli Rusi, koji su se u strahu od Crvene armije ili povukli sa Nemcima, ili su takođe stradali po ulasku sovjetskih trupa u Vojvodinu.

Dakle, da je ta „Vojvodina“ ili „Banatija“ 1918. i stvorena, sasvim je sigurno da ne bi preživela Drugi svetski rat, i tu Srbi nikako ne mogu da budu označeni kao krivci. Za Raciju u Bačkoj, ubijanje Srba u Sremu pod NDH i Holokaust nad Jevrejima kao „prvu krv“ koja je pala nakon 93 godine (ako izuzmemo manje incidente u Velikom ratu) Srbi svakako nisu bili odgovorni. Posleratni razvoj uspeo je da Vojvodinu, iako etnički izmenjenu, ponovo dovede na nivo razvijene regije čiji je prosek plata u SFRJ 1987. bio odmah iza slovenačkog. U toku pomenutog panela čuo se i podatak da je BDP Grada Novog Sada krajem sedamdesetih bio veći od BDP-a cele Crne Gore.

Kolike su plate u Vojvodini danas? Prema najnovijim podacima Zavoda za statistiku Republike Srbije, prosečna avgustovska plata u Vojvodini iznosila je 47.118 i bila je 2655 dinara niža od republičkog proseka za taj mesec. Od sedam vojvođanskih oblasti, samo u Južnobačkoj (Novi Sad i okolina) u avgustu je ostvarena prosečna plata veća od republičke, dok je u preostalih šest bila znatno manja. Neto platu u avgustu veću od pokrajinskog proseka od 47.118 dinara zabeležili su jedino zaposleni u Južnobanatskoj oblasti – 47.402 dinara, dok su u preostalih pet zabeležene prosečne zarade manje i od vojvođanskog proseka. Tako je prosečna zarada u Srednjobanatskoj oblasti – 46.955 dinara, Severnobačkoj – 45.694, Severnobanatskoj – 44.671, Sremskoj – 44.412 i Zapadnobačkoj – 42.680 dinara.

30 GODINA NAKON „JOGURTA“

Tu dolazimo do druge teme pomenutog panela, one koja se odnosi na 30 godina od „Jogurt revolucije“. Ovaj događaj od 5. i 6. oktobra 1988. mnogi ovdašnji „autonomaši“ označavaju kao ključni momenat sunovrata vojvođanske ekonomije i infrastrukture. Činjenica je da je centralizacija imala loše efekte na celu zemlju, ali se to na primeru do tada veoma razvijene Vojvodine verovatno najviše osetilo. Priče o zatrpanim i zatrovanim kanalima za navodnjavanje koje je sagradila Austrougarska krajem 18. veka, o zgradama koje su oni podigli a mi ne stižemo ni da ih okrečimo, deo su svakodnevnih narativa u vojvođanskim razmatranjima povodom 100 godina od Prisajedinjenja. Sa druge strane, činjenica je, koju ne vole da čuju predstavnici ovih političkih struja, da se vlast u Vojvodini u proteklih 30 godina može podeliti na tri faze: 12 godina vlasti Slobodana Miloševića, 16 godina vlasti DS-a, LSV-a i mađarskih stranaka i 2 godine vlasti SNS-a sa koalicionim partnerima. Dakle, veliku odgovornost za sadašnje stanje ekonomije i infrastrukture u Vojvodini imaju i oni koji su vladali od 2000. do 2016, koliko god se isti izvlačili na to da su im ruke bile vezane Ustavom iz 2006. i nespremnošću centralnih vlasti da Pokrajini dodeli ono što joj i tim ustavom pripada. U tom periodu u sumnjivim privatizacijama uništeno je na stotine fabrika u Vojvodini, a nekada razvijeni industrijski centri poput Zrenjanina, Kikinde ili Sremske Mitrovice gotovo su potpuno opustošeni.

Šta je dakle budućnost Vojvodine u današnjoj Srbiji i Evropi? Kao nakon povlačenja Turaka iz Panonske nizije kada je Marija Terezija u nju naselila desetine hiljada Nemaca, Srba, Hrvata, Slovaka, Čeha, Rusina… da bi potom njen unuk izgradio kanale za navodnjavanje kako bi se močvarna zemlja mogla obrađivati – Vojvodina je danas zrela za novu kolonizaciju. Sela su, kao i tada u 18. veku – gotovo potpuno pusta, kanali za navodnjavanje zatrpani ili zatrovani… Samo, ovog puta kolonisti neće dolaziti u „Ulmskim kutijama“ Dunavom, kako su pristizale Donaušvabe, neće ni na „vozovima bez voznog reda“ kao kolonisti posle Drugog svetskog rata, niti na traktorima kao Srbi iz Krajine 1995. Sa Švarcvalda nikome ne pada na pamet da dolazi u tamo neku Vojvodinu koja ima niži prosek plata od ostatka Srbije a to je ispod 400 evra. Čak ni sa Romanije i Grmeča više ne dolaze u Vojvodinu – idu na rad u Sloveniju, Austriju i Nemačku.

VREME ZA NOVU KOLONIZACIJU?

Ko u ovom momentu želi da naseli Vojvodinu? Migranti sa Bliskog istoka se ne zadržavaju ovde. Danski savet za izbeglice daje besplatne časove srpskog jezika, niko od njih se ne prijavi. Vojvodina, kao uostalom i ostatak Srbije, Bosna ili Hrvatska, samo je tranzitna stanica na njihovom putu za Hamburg. Jedino što vidim kao izvesno rešenje jeste da u sklopu nekog dogovora EU i Srbije – Vojvodina bude naseljena migrantima iz Avganistana i drugih država čijem stanovništvu tih 400 evra predstavlja razumnu alternativu životu u okruženju rata, suše i gladi.

Ideja o multinacionalnoj i multikonfesionalnoj „Banatiji“ od pre sto godina, propala je, između ostalog i zbog toga što su svi multikulturni projekti propali u 20. i 21. veku gotovo u celoj centralnoj i istočnoj Evropi. Na kraju Prvog svetskog rata u Sarajevu je živeo skoro podjednak broj muslimana, pravoslavaca, katolika i Jevreja. Ladino, jezik sefardskih Jevreja, govorio je kao maternji svaki sedmi Sarajlija. Danas je Bošnjaka 81 odsto, Srba 4 odsto, Hrvata 5 odsto a Jevreja ima manje od 0,5 odsto. Činjenica je da su Gdanjsk, Solun, Rijeka ili Tandžir, na primer, bili najprosperitetnije luke u vremenima dok su bili multikulturni gradovi sa statusom slobodnih zona. Ali, ta vremena su očigledno u Evropi i na Mediteranu prošla sa 20. vekom.

Prošlog vikenda, na uglu Zmaj Jovine i Dunavske ulice, na istom mestu gde je Srpska vojska ušla u Novi Sad 9. novembra 1918, devojka u narodnoj nošnji svira na violini, razleže se melodija iz serije Salaš u Malom Ritu sa završnom strofom: „Ravnica će procvetati naša, hej, salaši, opet ću vam doći!“ Ostaje da vidimo da li će je neko čuti.