Represivni san svake diktature

Istorijski posmatrano, pobunjeni univerziteti često su bili posljednji bedemi slobode u nedemokratskim društvima. Njihov vapaj za kidanjem lanaca porobljenog društva mogao je čuti gotovo svaki “veliki vođa”, dok su nerijetko upravo studenti bili začetnici pa i nosioci promjena onda kada je diktaturama otkucan posljednji čas.

Na studentske i građanske proteste – u onim situacijama kada je takvog nekakvog bunta i bilo jer otpor još uvijek nije bio potpuno zatrt – režimi su po pravilu odgovarali represijom, u očima diktatora i njegove mašinerije najdjelotvornijim sredstvom za obračun protiv neistomišljenika. Stepen represije zavisio je isključivo od stepena otvorenosti diktature, tako da u onim diktaturama koje su otišle do krajnjih granica ni sama represija nije imala nikakvih granica. Stoga, da bi se na adekvatan način sagledale represije, bitno je razlikovati i same diktature. Iako današnje (evropske) spin-diktature sve više iskazuju neke osobine otvorenih diktatura, one se nikako ne mogu porediti sa klasičnim diktaturama iz prošlog vijeka. Ono što ih spaja jesu mehanizmi preuzimanja potpune kontrole vlasti i zarobljavanja države – spaja ih, naravno, i represija – ali ih i bitno razlikuje stepen u kojima je ona iskazana.

fotografije: wikipedia.org

PINOČE (ČILE)

Kroz dvadeseti vijek prošli su mnogi nedemokratski režimi u Latinskoj Americi. Neki od njih bili su posebno represivni, a možda su najreprezentativniji Čile pod Pinočeovom diktatorskom palicom, kao i peronovska Argentina.

Načelnik Generalštaba čileanske vojske Augusto Pinoče izveo je 1973. godine vojni udar u Čileu, bombardovao Monedsku palatu (u kojoj je dotadašnji ljevičarski predsjednik Salvador Aljende izvšio samoubistvo) i, uz zdušnu pomoć Vašingtona, pretvorio državu u diktaturu kojom će vladati punih sedamnaest godina. Prava priroda vladavine ovog generala vrlo brzo je izašla na vidjelo – kroz masovna hapšenja, zabranu političkog života, torturu, otmice i egzekucije. Odmah po dolasku na vlast vojna hunta je raspustila kongres, zabranila djelovanje političkih stranaka i sindikata i suspendovala ustav. Politički život prestao je da postoji. Mediji su stavljeni pod potpunu kontrolu, a režim se okrenuo i obračunu sa umjetnicima – podobni su nagrađivani, a nepodobni uništavani. Najrepresivnija institucija postala je DINA, tajna policija odgovorna direktno Pinočeu, sa zadatkom eliminacije svih oblika opozicije.

foto: wikipedia.org

I dok je Pinoče uživao podršku svjetskih demokratija, u njegovom Čileu represija praktično nije imala granica. Prvi na udaru našli su se ljevičari. Prema podacima Amnesty International-a i zvaničnim čileanskim izvještajima, tokom Pinočeove vladavine najmanje 3.000 ljudi je ubijeno ili nestalo, dok je oko 40.000 ljudi preživjelo politički zatvor i torturu. Mrežom tajnih zatvora i centara za mučenje upravljala je DINA, a korišćene su metode poput elektrošokova, seksualnog nasilja i fizičkog zlostavljanja. S druge strane, više od 200.000 Čileanaca i Čileanki primorano je da napusti zemlju usljed progona. Ljudi su zatvarani na fudbalskim stadionima, likvidirani bez suđenja, a mnogi politički protivnici su naprasno nestali – postali su desaparecidos.

Kao antikomunista, čileanski vođa je održavao dobre odnose sa SAD, uglavnom sve do kraja Hladnog rata. Sebe je predstavljao kao stabilizatorski faktor u regionu, otvorio je tržište za priliv stranih investicija i obezbjedio savezničko žmurenje na jedno oko zbog “glasina” o represivnoj unutrašnjoj politici. Jedna od malobrojnih društvenih grupa koja je nezadovoljstvo pokušavala iskazati protestima bili su studenti. Kroz različite nenasilne oblike otpora i akcije manjeg obima, u takvim uslovima jedino moguće, studenti su predstavljali važan simbol otpora diktaturi. Režim je, s druge strane, odgovarao surovo. Uvođenjem vanrednog stanja i policijskog časa, upotrebom vojske, te naposljetku i hapšenjima, demonstranti su proganjani i kažnjavani. Uvođeni su dekreti kojima je rektore univerziteta postavljala vojska, dok su kampusi nacionalizovani ili privatizovani. Tek 1987. godine, pri kraju Pinočeove diktature, studentima je pošlo za rukom da kroz novu seriju protesta primoraju režim na ustupke i vrate kakvu-takvu, ograničenu, autonomiju.

foto: wikipedia.org

PERON (ARGENTINA)

Iako je Pinočeov režim imao fašisoidne elemente i bio izrazito autoritaran i desno orijentisan, otvorena je debata da li je bio fašistički. Ono što je krasilo klasične fašističke režime, a što se čini da kod njega nedostaje, jeste “ideja nacionalnog preporoda”, kao i državni intervencionizam u ekonomiji – njegova ekonomska politika bila je neoliberalna. S druge strane, za Argentinu pod vladavinom Huana Perona (pretežno prvi dio od 1946. do 1955. godine) može se reći da ispunjava još više elemenata definicije fašizma. Za razliku od Pinočea čiji se dolazak na vlast zasniva na vojnom puču i podršci stranog faktora, Peron je predsjednik Argentine postao na izborima, što mu je svakako davalo značajnu dozu legitimiteta. Doduše, njegova masovna popularnost koja je prethodila predsjedničkim izborima stečena je takođe tokom vojne hunte, međutim, Peron u njoj ima samo ulogu ministra za rad i socijalnu politiku. Ipak, ovo ministarstvo pokazalo se ne baš nevažnim – omogućilo mu je direktan kontakt sa radničkom klasom (tada jako značajnom u Argentini), koju je pridobio svojim populističkim mjerama.

Odmah nakon preuzimanja vlasti Peron kreće u odlučni obračun sa svima onima koji mogu postati potencijalna prijetnja režimu. Istaknuti opozicionari, sindikalni protivnici i intelektualci se hapse i zatvaraju bez suđenja, osnivaju se improvizovani logori, tajna policija stvara atmosferu straha nadzirući svakoga. Ipak, on se tu ne zaustavlja. Pokušava da zatre svaki potencijalni vid kritike i prije nego se uopšte pojavi. Štampani mediji se gase ili transformišu u prorežimske, dok radio-stanice (tada značajan vid informisanja) preuzimaju podobne sindikalne organizacije. Istovremeno, propaganda radi i u drugom pravcu – gradi se kult ličnosti Huana i Eve Peron.

Jedna od prvih Peronovih represivnih mjera bila je uperena prema univerzitetima. Profesori su zatvarani i proganjani, na njihova mjesta dolazili su lojalisti, autonomija suspendovana, a svaki pokušaj vraćanja autonomije karakterisao se kao subverzija prema kojoj milosti nije bilo. Zanimljivo je da su studenti u prvim godinama Peronove vladavine bili podjeljeni. Kako je on sam svoj talas popularnosti stekao na socijalnim reformama, dio studenata je “nasjeo” na ovu mjeru koja se ispostavila kao čisto populistička. Kasnije su se studentski protesti intenzivirali, ali su svoj vrhunac svakako dostigli za vrijeme diktature Horhe Rafaela Videle Redonda, još surovijeg i represivnijeg general-pukovnika od Huana Perona.

Kao i Pinoče, i Peron je igrao na kartu stabilnosti, pokušavajući na taj način da se dodvori velikim silama. Međutim, umjesto otvorenog svrstavanja na jednu stranu, on je pokušavao da balansira između kapitalizma i komunizma zagovarajući ideju “trećeg puta”. Na taj način je osiguravao dobre odnose i sa jednima i sa drugima, a kada bi se ti odnosi zategli, pregovaračke pozicije prilagođavao je samo jednom cilju – sopstvenom opstanku na vlasti.

MADURO (VENECUELA)

Noviji primjer represivne nedemokratske države u Latinskoj Americi svakako je Venecuela, pod autoritarnom palicom aktuelnog predsjednika Nikolasa Madura. Moglo bi se reći da je venecuelanski put od Čaveza do Madura bio neka vrsta prelaska iz spin-diktature (iako je taj termin nastao kasnije) u otvorenu diktaturu. I dok je Hugo Čavez uspio da konsoliduje vlast i svede institucije na prividno djelovanje, Maduro ih je potpuno marginalizovao. Izbori 2018. godine kojima je sebi obezbjedio drugi mandat, okarakterisani su u međunarodnim krugovima kao “namješteni”. Za vrijeme Čaveza, politički protivnici su hapšeni i proganjani, a mediji pretvoreni u prorežimska glasila (a oni privatni žestoko napadani). Ipak, njegov nasljednik je represiju podigao na viši nivo – kao svojevremeno u latinoameričkim vojnim diktaturama, sada se i u Venecueli pojavljuju izvještaji o masovnim egzekucijama bez suđenja, kao i nestancima i torturama nad političkim protivnicima.

Isto važi i za odnos prema studentskim protestima. I za vrijeme Čaveza demonstrante su dočekivali policija, suzavac i gumeni meci, ali kod Madura bilo je i slučajeva pogibije studenata u obračunima sa policijom. Umjesto situacionog odgovora sada dominira sistematski obračun oličen u hapšenjima, torturi i masovnim optužbama za terorizam. Takođe, pored regularnih bezbjednosnih snaga, Maduro koristi i colectivos – paravojne formacije često sastavljene od kriminalaca i lokalnih bandi koje se koriste kao nasilna palica režima.

Socijalne reforme koje je Čavez sproveo u djelo imale su određenog uspjeha – prije svega u domenu smanjenja siromaštva, što je olakšalo maskiranje sunovrata režima u autorizam. S druge strane, Maduro nema olakšice te vrste, te je njegov režim u potpunosti ogoljen. Ako je Čavez i stvorio sliku o neophodnoj represiji zarad ostvarivanja socijalne pravde, ta Potemkinova sela doživjela su potpuno urušavanje za vrijeme Nikolasa Madura.

FRANKO I SALAZAR

Usponi na vlast Franciska Franka u Španiji i Antonija Salazara u Portugalu bitno su se razlikovali. Iako su obojica bili diktatori, kontekst je bio drugačiji, a posljedično i stepen represije kom su pribjegavali. Na kraju dana, Franko, znatno suroviji od Salazara, upravljao je Španijom do svoje smrti, dok je drugi pred kraj života smjenjen. Franko je na čelo države došao vojnim udarom koji je kulminirao u građanski rat, iz koga je izašao kao pobjednik. S druge strane, Salazar (najdugovečniji diktator u Evropi) na vlast je došao institucionalnim putem.

Prvi se služio masovnom represijom kroz egzekucije, torture i nestanke političkih protivnika (mahom ljevičara), dok je drugi više pribjegavao selektivnoj i tihoj represiji – premda ne treba gajiti iluzije da su njegovi politički protivnici bolje prolazili. Jedina razlika leži u masovnosti. I dok su obojica nastojala da uguše svaku vrstu opozicije zabranjujući opozicione političke partije, Franko je uspostavio potpunu kontrolu nad kritikom, dok se Salazar više služio nadzorom. Može se reći da Salazaru nikada nije pošlo za rukom da uspostavi kult ličnosti kakav je Franko imao u Španiji – koji je poput mnogih diktatora svesrdno uživao u učestalom obraćanju naciji putem raspoloživih kanala komunikacije.

Iako su oba režima imala brojne elemente fašizma, uspjeli su da opstanu u Evropi tek oslobođenoj od iste ideologije. Salazar se dodvoravao antifašističkoj koaliciji, dok je Franko s godinama vješto koristio meku moć kako bi popravio svoj imidž u međunarodnoj zajednici, imidž koji mu je omogućio da kod kuće radi šta god hoće. Franko je, između ostalog, osnovao kulturni institut koji je širom svijeta promovisao špansko kulturno nasljeđe, uspostavljena je bliska saradnja sa Holivudom, mnogo je ulagao u sport, a kulturna diplomatija uspjela je da unutrašnju represiju prikrije slikama egzotičnih i sunčanih plaža i jarkog morskog plavetnila. Želio je da pokaže da sunce nigdje nije sjajno kao u Španiji. Iza tih kulisa, međutim, krili su se represivni zakoni, institucije su urušene, fakulteti su podvrgnuti državno-kontrolisanim kurikulumima, oko 15.000 nastavnika u osnovnim školama je kažnjeno, a 6.000 je dobilo trajnu zabranu rada. Studenti su hapšeni, a za rektore i dekana postavljani podobni.

Upravo su studenti kasnih 60-ih godina i početkom 70-ih bili začetnici talasa nezadovoljstva protiv diktature. Pobuna na Univerzitetu Komplutense u Madridu označila je početak delegitimizacije režima, koja je kulminirala demokratskom tranzicijom nakon Frankove smrti 1975. godine. S druge strane, akademska kriza početkom 60-ih godina u Portugalu otvorila je pukotine koje su u značajnoj mjeri doprinijele konačnoj propasti Salazarovog režima. Mladi su se pobunili protiv tiranije, cenzure, kolonijalnih ratova, organuzujući masovne proteste i štrajkove. Salazar je odgovorio silom, ali to je samo privremeno odložilo pad njegovog režima.

SAVREMENE DIKTATURE

U Evropi (uključujući Tursku) danas nema više diktatura identičnih onima iz prošlog vijeka. Rusija, Bjelorusija i Turska prošle su fazu spin-diktatura i, s vremenom, evoluirale u otvorene diktature. Ipak, i dalje se bitno razlikuju od dvadesetovekovnih, prvenstveno po stepenu represije. Za lidere Mađarske i Srbije može se reći da još uvijek potpadaju pod definiciju spin-diktatora. I dok se klasične diktature isključivo zasnivaju na strahu i otvorenoj (često sistemskoj) represiji, spin-diktature karakteriše prikrivena represija i bar prividna imitacija funkcionisanja demokratskih institucija. Politička opozicija postoji, njoj ne preti zabrana, ali se ona odlučno uništava uglavnom kroz medijsku manipulaciju i targetiranje etiketama “državnih neprijatelja”. S druge strane, oko vođe se gradi kult ličnosti zacementiran populističkim mjerama, koje kod značajnog dijela stanovništva (bar na početku) izazivaju pozitivnu reakciju. Problem nastaje kada u momentima društvenih kriza represija prestane da se prikriva i postane otvorenija ili otvorena – kao u Turskoj posle neuspjelog vojnog puča 2016. godine – tada spin-diktatori počinju da hodaju po tankoj ivici koja ih dijeli od sunovrata u otvorenu diktaturu. Sve otvorenijoj represiji obično prethodi gubitak kontrole nad narativima; propaganda i manipulacije više nisu dovoljne za kontrolisanje javnog mnjenja. Institucije potpadaju pod potpunu kontrolu, zakonodavna i sudska vlast postaju produžena ruka izvršne vlasti, a izbori gube svaki smisao. U tim trenucima bilo kakva opozicija postaje prevelika prijetnja za diktatora i on više ne može da je toleriše. Pribjegava se hapšenjima i zatvaranjima na krhkim optužbama, koje se pravdaju “nacionalnom bezbjednošću”.

Ovim putem ne tako davno pošle su i Rusija i Bjelorusija – prva nakon invazije na Ukrajinu 2022. godine, a druga nakon predsjedničkih izbora 2020. godine propraćenih masovnim demonstracijama. Tranzicija iz spina u otvorenu diktaturu nerijetko je propraćena i međunarodnom izolacijom, što se svakako moglo vidjeti na ova dva primjera. Turska je, s druge strane, izbjegla ovu potonju konsekvencu.

Temelji spin-diktatura mogu se pronaći u načinu vladanja koji marksistička teorija prepoznaje kao “bonapartizam”. Napoleon i njegova osvajačka revolucija nesumljivo su donijeli dozu progresa Evropi, ali je unutrašnja politika koju je vodio u Francuskoj bila u najmanju ruku autoritarna (mnogi će reći i diktatorska). Stoga se bonapartizam može opisati kao istorijski model koji je pokazao kako autoritarni lideri mogu koristiti formalne demokratske institucije i populističku retoriku da konsoliduju vlast, kontrolišu društvene sukobe i izbjegnu otvorenu represiju. Bonapartisti centralizuju moć u svojim rukama, ali nastoje da integrišu različite društvene slojeve – narod putem populističkih mjera, a elitu tako što će podsticati njeno interesno takmičenje sve dok ne ugrožava samog vođu. Formalni demokratski okviri će funkcionisati, a represija će biti ograničena. Na taj način bonapartista će balansirati između različitih društvenih grupa s jedne strane, dok će s druge biti garant stabilnosti društva.

Sve diktature su vremenski oročene. Iako na prvi pogled društvo u njima djeluje potpuno paralizovano, iskustvo je pokazalo da se kad-tad razbukte društvene krize na kojima pada režimska imunost. Isto tako je tačno da savremeni diktatori imaju iza sebe lekcije o greškama klasičnih diktatora što im omogućava da usavrše svoje modele. Oni koji najduže budu uspjevali da pronađu balans i ostanu da lebde u vakumu selektivne represije i prividne demokratije izvukli su najbolje pouke.