Uslovi života
Finski recept za sreću zove se „Sisu“
Kako to da je Finska vazda na vrhu liste najsrećnijih zemalja? Potraga za odgovorima uveliko traje
Među najuočljivijim promenama kod stanovništva na okupiranim evropskim teritorijama tokom Drugog svetskog rata bio je uticaj koji je okupacija imala na rodne i generacijske odnose i strukturu društva. Bio je to svet bez odraslih muškaraca, čije su uloge preuzimale žene
Prema pojedinim procenama, 235 miliona ljudi živelo je pod nemačkom okupacijom tokom Drugog svetskog rata na prostoru između Norveške, Grčke, Rusije i Francuske. Među najuočljivijim promenama kod stanovništva na okupiranim teritorijama tokom Drugog svetskog rata bio je uticaj koji je okupacija imala na rodne i generacijske odnose i strukturu društva. Muškarci su se nalazili u vojnim odredima, ratnom zarobljeništvu ili na prinudnom radu, dok su kod kuće ostajali žene, deca, omladina i stari. Oni su činili grupe koje su morale da podnesu terete svakodnevnog života pod okupacijom.
Rat nije ušao naglo u živote stanovnika Jugoslavije tokom 1941, već se on u njih postepeno uvlačio, još od njegovog početka na evropskom kontinentu 1939. godine. U tom periodu rat je postao česta tema društvenih razgovora, a prisustvo rata postepeno je prožimalo sve sfere života. Naročitu nelagodnost stanovništva izazvala su uputstva za odbranu od napada iz vazduha putem kojih se mogao naslutiti karakter budućeg ratovanja. Lokalna štampa izveštavala je početkom 1941. o problemima u snabdevanju, rastu cena i špekulacijama, što su bili problemi koji će hronično mučiti stanovništvo u godinama okupacije. Odsustvo muškaraca i svođenje društva na pretežno žensko odvijalo se postepeno i počelo je još pre nego što je Kraljevina Jugoslavija napadnuta pošto je veliki broj muškaraca pozivan na vojne vežbe. Očekivanja da će i žene dati doprinos ratnim naporima putem angažovanja u sanitetu postojalo je u predvečerje Drugog svetskog rata u Kraljevini Jugoslaviji kada se organizuje veliki broj sanitetskih tečajeva i vrši obuka žena za takvu vrstu poslova.
Borbena osećanja i patriotizam ispoljavale su i žene u periodu nakon vojnog puča i 27. marta i po sećanjima političara Dragoljuba Jovanovića, posebno osuđivale nedovoljnu borbenost jugoslovenskih trupa u Aprilskom ratu. Zatim je usledila okupacija, a mnoge majke, poput majke komunistkinje Mitre Mitrović, spremile su se na put i u potragu za mobilisanim sinovima kako bi im doturile civilnu odeću i tako ih spasle od ratnog zarobljeništva. “Sad su se majke razmilele po putevima i železnicama, sa zamotuljcima preostalih civilnih odela svojih preostalih sinova koje traže iza žica privremenih zarobljeničkih logora. I moja majka krenu za sinom.” (Mitra Mitrović, Ratno putovanje)
Prilagođavanje novom stanju, nakon šoka od brzog poraza, raspada zemlje i okupacije nametale su svakodnevne potrebe, pre svega, nabavka namirnica. Moralo se izaći van kuće radi snabdevanja i to u ograničeno vreme nametnuto policijskim časom. Izlazile su uglavnom žene pošto su se muškarci skrivali da ne bi bili proglašeni ratnim zarobljenicima ili upućeni na prinudni rad. Na pijacu su, u gradove, radi prodaje proizvoda, iz okolnih sela uglavnom dolazile seljanke.
ODNOS OKUPATORA PREMA ŽENAMA
Na okupiranim evropskim teritorijama nacistički režim uglavnom nije težio nametanju svojih ideoloških stavova. Iskustvo okupacije zavisilo je od ekonomskog i vojnog značaja okupiranih naroda, ali i od statusa koji im je pridavan u rasističkom vrednovanju i kategorizaciji naroda. To je uslovilo da u zapadnoevropskim oblastima nacistički okupacioni režim bude znatno blaži nego u istočnim oblastima naseljenim slovenskim narodima. Okupacija je i pored toga, u svim oblastima donela značajne promene i teškoće koje su uticale na formiranje posebnog, okupiranog društva u kome je žena imala naročitu ulogu.
Pošto u vrhovima kolaboracionističkih rukovodstava i vlasti nije bilo žena, one su uticaj ostvarivale na posredan način, često uspostavljanjem bliskih veza sa okupatorom. Povoljniji položaj i dobre odnose sa okupacionim vlastima imale su pripadnice nemačke manjine i žene koje su našle zaposlenje kod okupacionih vlasti. Žene su kod okupatora mogle naći zaposlenje kao pomoćno osoblje, a poseban položaj imale su žene koje su pristajale da rade u obaveštajnom aparatu. Kao doušnice, žene su ostvarivale privremenu saradnju sa okupacionim vlastima podnoseći pojedinačne prijave protiv osoba u svom okruženju ili su uspostavljale redovnu saradnju u statusu obaveštajnih saradnica. Pojedine su sarađivale i sa drugim zaraćenim stranama i bile nepouzdane u svom radu.
Među njima, primetnu ulogu na području okupirane Srbije imala je Vera Pešić, koja je između ostalih poslova bila angažovana i na pokušaju da se formira jedinstveno žensko udruženje u kome bi ona imala važnu rukovodeću ulogu, ali su se ti njeni pokušaji završili neuspehom usled snažnog otpora žena iz predratnih ženskih udruženja.
Nasuprot ženama koje su sarađivale sa okupatorom, veliki broj žena je stradao od okupatora. U Srbiji su žene postajale logorske pritvorenice na osnovu rasnih kriterijuma, kao Jevrejke i Romkinje, ali i kao taoci zbog učešća najbližih članova porodice u pokretima otpora i zbog ličnog učešća i podrške ilegalnim pokretima. Iako su delom bile pošteđene stradanja u odmazdama, žene su u velikoj meri stradale u kaznenim ekspedicijama na terenu, a veliki broj njih bio je zatvoren u logore. Žene koje su smatrane rasno nepoželjnim činile su tokom 1941. godine najbrojniju kategoriju logorskih pritvorenica u Srbiji. Pošto je tokom 1941. uništen muški deo jevrejske populacije u Srbiji, u logoru na Sajmištu su preostali Jevreji – starci, žene i deca, bili zatvoreni do proleća 1942. kada je izvršeno njihovo istrebljenje uz pomoć specijalnog kamiona sa gasnom komorom. Osim što su morale da se suoče sa smrću muških članova porodice, Jevrejke su bile prinuđene da budu svedoci patnji i stradanja svoje dece i da zajedno sa njima stradaju.
SEKSUALNA KOLABORACIJA I ŠIŠANJE ŽENA
Veze sa okupatorom mogle su biti i socijalne i profesionalne, ali su najviše reakcija izazvale seksualne i ljubavne veze. Okupacija je na evropskoj teritoriji uzdrmala porodični život usled brojnih veza nemačkih vojnika sa ženama na okupiranim teritorijama. Nasuprot očekivanjima da se okrenu porodici, pojedine žene na okupiranim teritorijama su seksualnim vezama sa okupatorom ugrozile nacionalno jedinstvo. Iako stupanje u intimne odnose sa okupatorom nije imalo uticaja na ratni ishod, niti je predstavljalo zakonski prekršaj, taj čin je snažno uticao na javno mnjenje. Seksualna kolaboracija žena je, kao vid isključivo ženske kolaboracije, kažnjavana vansudskim putem – brijanjem glava, što je bilo raširena pojava na mnogim okupiranim evropskim teritorijama. Brijanje glava ženama koje su bile u intimnim vezama sa okupatorom predstavljalo je i vid ponovnog uspostavljanja muške dominacije i osvete dotad poraženih muškaraca.
Stupanje žena u intimne odnose sa okupatorom bilo je zabeleženo u Srbiji i tokom Prvog svetskog rata, a očekivano je u javnosti na samom početku okupacije Srbije u Drugom svetskom ratu. Kao i na ostalim okupiranim teritorijama, na području Srbije je znatno porasla prostitucija, uvedene su javne kuće za nemačke vojnike i ulagani su napori da se kontroliše i sprečava širenje polnih bolesti. Izuzev profesionalne prostitucije, postojao je i značajan broj žena koje su stupale u intimne veze sa predstavnicima nemačkih vlasti u očekivanju privilegija, pre svega, u snabdevanju.
Dok je u većini evropskih zemalja prisilno šišanje žena predstavljalo uglavnom reakciju ogorčene javnosti, u Srbiji je ono otvoreno propagirano u štampi ravnogorskog pokreta i postalo je deo strategije ovog pokreta u cilju očuvanja javnog morala. Iako je kažnjavanje žena prisilnim šišanjem iznenađujuće slično širom okupirane Evrope, ovaj čin je često, pored kažnjavanja žena koje su bile u intimnim vezama sa okupatorom, podrazumevao i kažnjavanje žena koje su se upustile u druge vidove saradnje. Na području Srbije korišćen je i kao metod za obračun sa ženama koje su smatrane za ideološke protivnice. I posleratne osude komunističkih vlasti su, pored stvarnih prekršaja, kao povod imale i ideološka razmimoilaženja. Žene su uglavnom optuživane da su, pored intimnih veza sa predstavnicima okupacionih vlasti, vršile i obaveštajnu saradnju, što je u mnogim slučajevima bilo teško dokazati.
POLITIKA KOLABORACIONISTIČKIH VLASTI
Nacistički okupacioni režimi uglavnom su se oslanjali na tradicionalne, konzervativne, antikomunističke snage koje su naglašavale patrijarhalne vrednosti i podsticale kult materinstva i seksualnog konzervativizma. Antifeministički nastup saradnika okupatora bio je u koliziji sa porastom uloge žene kojoj je okupacija nametala nove izazove i dužnosti. Potreba zapošljavanja i pojačanog angažovanja žena u pogledu snabdevanja i staranja o porodici zahtevala je značajnu aktivnost žena, koje su usled odsustva muževa samostalno donosile odluke i vodile porodicu. Okupacija je povećala nezavisnost žena koje su iskusile ekonomsku i emotivnu ranjivost, ali su morale da postanu samopouzdanije i preuzmu tradicionalne muške uloge.
Okupacija je često predstavljala svet bez odraslih muškaraca, čije su uloge preuzimale žene, a propagirani ideali – povučenost i pasivnost žene, bili su u opreci sa potrebama svakodnevice, koja je zahtevala neprestano angažovanje žena. Usled sveopšte nemaštine izmenjen je svakodnevni život gradske žene, pre svega usled opadanja materijalnog standarda i nužnosti prilagođavanja novim, surovijim okolnostima što je uticalo i na pojavu ogrubelosti, surovosti i nemoralnosti. Za mnoge žene ušuškane u miran porodičan život, surova okupacijska stvarnost iz korena je promenila način života i prinudila ih da napuste dotadašnji omeđeni životni krug i način ponašanja. One su morale da zanemare dotadašnji status i upuste se u beskrajna snalaženja oko ishrane.
Borislav Mihajlović Mihiz opisao je život svoje majke tokom okupacije: “Ćutke i bez roptanja preuzela je na sebe sav teret nemogućeg okupacijskog snabdevanja da održi i ishrani svoje. Bila je i ona redov iz hrabrog odreda ovoga rata, iz kolone majki zabrađenih maramama što stežući uz sebe zavežljaj tekstila, ostatak nakita i gradskih drangulija, igala, konopaca, dugmadi, u hladnim okupacijskim danima odlaze u ranu zoru sa beogradske železničke stanice da od seljaka iskamče koji kilogram kukuruznog brašna i dragoceni kaiš slanine. A ovi ih dočekivali otvrdli od rata i rekvizicije i ucenjivali ih iznenada nekako cinično grabljivi, kao da se svete i ratu, i gradskoj gospodskoj golokotri što upropasti zemlju, i sebi samima. Onda je još trebalo proneti taj mali, taj ogromni plen, kroz stanične straže i stražare, otkinuti kao da od srca otkidaš komad i za njih da ne uzmu baš sve, stići pred noć kući i zakuvati kačamak uz večito: ‘Jedite vi samo, deco, ja sam sita, jela sam tamo u selu’.
Jednom rečju, i moja majka je u ratu bila srpska žena-hraniteljka. Njima nećemo podići spomenik. Jer spomenici se dižu samo onima koji rat prave, a ne onima koji, onda, taj rat imaju da izdrže.” (Borislav Mihajlović Mihiz, Autobiografija o drugima, I)
Naročito težak bio je život žena izbeglica koje su pored trauma koje su preživele, morale da se prilagode novoj sredini i obezbede uslove za opstanak porodice. Žena na selu ostajala je zanemarena i potčinjena, podređena muškarcu i nevidljiva za okolinu, a uz to dodatno opterećena poslovima i lišena mogućnosti društvene afirmacije.
(Nastaviće se)
Autorka je viša naučna saradnica Instituta za savremenu istoriju
Kako to da je Finska vazda na vrhu liste najsrećnijih zemalja? Potraga za odgovorima uveliko traje
Ovo je godina Đakoma Pučinija i njegovih opera, jer vek je prošao od kako je umro komponujući Tosku. Od dvanaest opera koliko ih je napisao, sedam je nazvao po svojim junakinjama. Kritičari ih nazivaju – Pučinijeve heroine
Među najuočljivijim promenama kod stanovništva na okupiranim evropskim teritorijama tokom Drugog svetskog rata bio je uticaj koji je okupacija imala na rodne i generacijske odnose i strukturu društva. Bio je to svet bez odraslih muškaraca, čije su uloge preuzimale žene
“Mi radimo za kameru, za njeno oko, i sve su to nule i jedinice mašinskog jezika. Kako smo to ostvarili, e, to je magija! Baron Vladimir Harkonen je u letećoj fotelji, ona je stvarna. Ili mislite da je animirana?”
Usled klimatskih promena planine u Srbiji postaju sve bolje destinacije za letnji turizam. Uoči otvaranja ski sezone, sa Kopaonika stižu slike topova za veštački sneg, a turistička ponuda je proširena stazama za - letnje skijanje
Arhiva nedeljnika Vreme obuhvata sva naša digitalna izdanja, još od samog početka našeg rada. Svi brojevi se mogu preuzeti u PDF format, kupovinom digitalnog izdanja, ili možete pročitati sve dostupne tekstove iz odabranog izdanja.
Vidi sve