Nikad u partizanima nisam video ženu kukavicu

ŽENE U RAVNOGORSKOM POKRETU

Ravnogorski pokret nije ulagao mnogo napora u pridobijanje žena, a iako se u maloj meri obraćao ženama, čak i kada je to činio, nastupao je sa konzervativnih, patrijarhalnih stanovišta, videći ženu isključivo kao suprugu i majku. Proklamovani idealni model žene insistirao je na nacionalnim i patrijarhalnim vrednostima, što je predstavljalo nedovoljno atraktivne stavove koji su se malo razlikovali od retorike kolaboracionista. Pri tome ni praksa angažovanja ženskih društava i čak borbeno angažovanje pojedinih žena tokom Prvog svetskog rata, poput Milunke Savić, nisu uzimani u obzir. S vremenom je vođstvo pokreta počelo da se ugleda na zapadne saveznike i uviđa nedovoljnu angažovanost žena, ali je i tada krivicu za nedovoljno angažovanje svaljivalo na žene, ne čineći pri tome značajne poteze da ih privuče na svoju stranu. Uprkos naporima da se pokret politički izgradi i osmisli, u svojim najznačajnijim aktima ravnogorski pokret je ostajao nem kada su u pitanju politička prava žena.

foto: wikipedia

Ravnogorski pokret nije računao sa doprinosom žena vojnoj organizaciji, a veoma mali broj žena je učestvovao u borbenim akcijama. Želja žena da daju doprinos oličena je i u nastanku samonikle ženske borbene organizacije Crne šamije nastale krajem 1941. u okolini Kragujevca kao reakcija na masovna streljanja, a koja se naknadno pridružila ravnogorskom pokretu vršeći za njegove potrebe kurirsku službu, sakupljanje sanitetskog materijala, oružja i municije. Pored uloge kurirki, žene su najistaknutiju ulogu imale kao obaveštajke, naročito u gradovima. Ravnogorski pokret je smatran za vojnu i mušku organizaciju i takvi stavovi dominirali su u viđenjima rukovodstva pokreta. Žene koje su učestvovale u ravnogorskom pokretu kao borci bile su malobrojne. Kao istaknute žene po takvom angažovanju i daljim aktivnostima u pokretu mogu se izdvojiti Milka Baković i Jelena Kalabić Đorić.

Milka Baković i Jelena Kalabić Đorić predstavljaju dve upečatljive ženske ličnosti koje su se sa puškom u ruci borile u sastavu ravnogorskih snaga tokom ustanka 1941. godine. Njihovo borbeno učešće ima nekoliko zajedničkih momenata – obe su stupile u odrede nakon pritiska narodnooslobodilačkog pokreta i učestvovale u ustaničkim borbama da bi zatim po gašenju ustanka bile angažovane na drugim poslovima, uglavnom kao kurirke.

Milka Baković je bila učiteljica koja je krajem jula 1941. stupila u odred u kome je delovala kao borac, da bi ubrzo bila zarobljena od strane narodnooslobodilačkog pokreta. Nakon gušenja ustanka, nastavila je da deluje u sastavu Drugog ravnogorskog korpusa. Prilikom stupanja u odred, Jeleni Kalabić Đorić je bilo naglašeno da neće biti zaštićena “kao slaba ženska strana”, već da postaje vojnik “na straži, u zasedi i borbi”. Ona je uspela vrlo brzo da izgradi ugled u pokretu i da pridobije poštovanje ostalih boraca, najviše zahvaljujući hrabrom držanju u oružanim sukobima. Njeno učešće u pojedinim okršajima opisivano je rečima da je bila “ženska koja se poslednja povukla iz borbe”.

ŽENE U PARTIZANSKOM POKRETU

foto: wikipedia

Za razliku od kolaboracionističkih vlasti i ravnogorskog pokreta koji nisu imali afirmativan odnos prema ženskom pitanju, komunistički pokret se još u predratnom periodu zalagao za pozitivno rešenje ženskog pitanja, ali u sklopu revolucije kojom se želela ostvariti promena političkog i društvenog sistema. Od druge polovine tridesetih godina dolazi do aktivnijeg rada na pridobijanju žena i povećanja njihovog broja u partijskom članstvu.

Odziv i učešće žena u narodnooslobodilačkim odredima bili su veliki, neočekivani i neplanirani od komunističkog vođstva, koje je uglavnom predviđalo angažovanje žena u partijskoj organizaciji i sanitetu. Za razliku od ostalih krajeva Jugoslavije, partizanskim odredima u Srbiji uglavnom su pristupale obrazovane mlade žene koje su već bile angažovane u komunističkoj organizaciji, a koje su bile životno ugrožene usled svoje orijentacije. Značajan broj žena priključio se ustanku 1941. i stupio u partizanske odrede. Stupanje žena u odrede je značajno smanjeno tokom 1942. kada dolazi do krize pokreta i kada partizansko vođstvo donosi odluke kojima podstiče prijem žena u odrede, što dovodi do porasta njihovog broja i preduzimanja mera da se suzbije protivljenje njihovom učešću.

Iako je u partijskoj retorici naglašavana uloga žena i potreba ravnopravnosti i poboljšanja njihovog položaja u odredima, u suštini su vladali tradicionalni odnosi, koje su prihvatale i same partizanke radeći bez prigovora sporedne i manje vrednovane poslove uglavnom vezane za sanitet i partijsku organizaciju. Sama mogućnost učešća u borbi predstavljala je prelomni korak u odnosu na prošlost. Uprkos žalbama na vojno neiskustvo partizanki, njihova hrabrost je bila neprestano prisutna. Iako je propaganda forsirala sliku hrabre i požrtvovane partizanke, ona nije bila samo propagandna tvorevina.

foto: wikipedia

Niz svedočanstava učesnika narodnooslobodilačkih borbi govori na sličan način o njima. Isticana je izuzetna hrabrost partizanki, ali i njihova spremnost i žrtve koje su zbog roda morale da podnesu kao pripadnice odreda. U želji da se dokažu, partizanke su same nastojale da izdržljivošću, hrabrošću i prihvatanjem brojnih zadataka impresioniraju muške saborce. Prisustvo žena u odredima uticalo je i na hrabrije držanje muškaraca i podsticalo ih na heroizam u želji da se pokažu pred drugim polom. Mnoga sećanja, poput onih koja je ostavio Mirko Tepavac, govorila su u prilog herojstva i hrabrosti partizanki, čak većih u odnosu na muške saborce: “U ratu sam naučio da poštujem žene. Video sam mnogo muškaraca junaka, ali i kukavica. Nikad u partizanima nisam video ženu kukavicu. Muškarci moraju da idu u rat. Žene ne moraju. Njih nisu terali u partizane, njih su terali iz partizana!”

Iako je procentualno najmanji broj partizanki bio na isključivo boračkim dužnostima, uprkos patrijarhalnom zaziranju i neprihvatanju uloge žene kao borca, simbol partizanskog otpora kod stanovništva u Srbiji postala je jedna žena. Bila je to Božidarka Damnjanović Kika, zamenica političkog komesara Kosmajskog partizanskog odreda. Ona je kao žena, ponašanjem i izgledom, znala da se prilagodi očekivanjima seoskog sveta, ali i potrebama ratovanja. Iako joj je to otežavalo kretanje, nije nosila pantalone, već suknju, a ponekad i crninu. Bila je seljački obučena da bi se uklopila u okolinu, a često je radi kamuflaže nosila vunu i vreteno. Božidarka Damnjanović je vršila snažan uticaj na seoske devojke kojima je predstavljala vrstu uzora. Njenom ugledu doprinosila su i poznanstva sa velikim brojem ljudi, a na porast njene popularnosti uticala je i činjenica da je stanovništvo širilo o njoj neverovatne priče, da je neuhvatljiva i nepredvidljiva, kao i da se poput hajduka pojavljuje tamo gde je niko ne očekuje.

Božidarka Damnjanović je postala simbol partizanskog otpora i nepobedivosti do te mere da su o njoj u narodu ispevane pesme. I pojedini ravnogorci su u sećanjima priznavali da je postala “strah i trepet Kosmaja i okoline”, čak su i pojedini od njih, pokolebani u svoje snage, verovali u njenu nepobedivost i na vest da je ona uhvaćena, jedan je izjavio: “Nju ne može niko da uhvati, jer se hiljadu puta pričalo da je uhvaćena, pa nije”.

U skladu sa politikom narodnooslobdilačkog pokreta, a i kao vid priznanja za doprinos žena u ratu, nakon oslobođenja ostvarena su obećanja o sticanju građanske i političke jednakosti i prvi put u istoriji Srbije žene su dobile pravo da biraju i budu birane. Ipak, sticanje ravnopravnosti malo je doprinelo nestajanju patrijarhalnih pogleda na ženu. Iako su izjednačene pred zakonom, žene nisu bile ravnopravno zastupljene u političkim telima, a odnos prema njima u privatnoj sferi nije se bitno promenio. Patrijarhalni odnosi i norme pokazali su se istrajnijim od političkih ideja, a praktična primena proglašene jednakosti polova pokazala se znatno složenijom. Uprkos tome, žensko pitanje je pokrenuto i promenilo sadržinu, a žene su nepovratno iskoračile na političku scenu.

Autorka je viša naučna saradnica Instituta za savremenu istoriju