Čovek koji je hteo da Srbija postane Evropa

“Vaš brat Jefrem ne znam je li s vladanjem Vaše Svetlosti što zadovoljniji nego ikakav drugi činovnik, ali bi on sutra za Vas poginuo…”

(Vuk Karadžić u pismu knezu Milošu, 1832)

U procesu nastajanja moderne srpske države u prvoj polovini XIX veka, pored poznatih i opevanih ustaničkih junaka, velike zasluge pripadaju i ličnostima koje su naizgled delovale iz drugog plana, bez herojske slave, a koje su dale ogroman doprinos izgradnji države kao sposobni činovnici, ali i izgradnji kulturnog obrasca srbijanskog društva, kao mecene i ljudi s ličnim primerom i ugledom. Jedan od takvih ljudi bio je i najmlađi brat kneza Miloša, Jevrem Obrenović (1790–1856).

U ratnom dobu (1804–1815) bio je đak, koji se jedini opismenio među braćom, a potom turski zarobljenik u Kuli Nebojši u Beogradu, iz koje je izašao tek po uspostavljanju mira, kao bolestan i hrom mladić. Godinu dana kasnije, stariji brat Miloš uveo ga je, kao pismenog čoveka, među činovnike srpske administracije, u kojoj je ostao do 1842. kad su svi Obrenovići prognani iz Srbije. Umro je u Vlaškoj (Rumuniji) 1856, nikada se ne vrativši u zemlju. Njegov unuk bio je kralj Milan Obrenović.

...

Za vreme svog aktivnog učešća u političkom životu (1816–1842), bio je jedna od najvažnijih i najzanimljivijih figura političke i kulturne scene u Srbiji. Službovao je kao upravnik nekoliko nahija (najviše u šabačkoj), kao gradonačelnik Beograda, kao komandant Podrinjske vojne komande i kao predsednik Državnog saveta. Bio je knežev namesnik, prvi srpski general, jedan od osnivača Narodne biblioteke (Srbije) u Beogradu i njen “vrhovni priložnik” u novcu i knjigama, jedan od osnivača i počasni član Društva srpske slovesnosti i svakako, uz kneza Miloša, najveći mecena svog doba u Srbiji. Upamćen je kao ličnost sklona “novačenjima i napretku”, ali i “samostalnosti i samosvojnosti”, koji je svoj stav smeo da suprotstavi i knezu Milošu, da bi na kraju prešao u njegovu opoziciju i dao doprinos pobedi ustavobranitelja.

Bio je oženjen vojvodskom ćerkom Tomanijom Bogićević i s njom je imao devetoro dece, koja su sva rođena u Šapcu.

Zanimljiv deo njegove biografije predstavljaju kuće (dvorovi) koje je gradio i u kojima je živeo s porodicom. Smatralo se, u njegovo doba, da su kuće gospodara Jevrema najlepše u celoj Srbiji. Po prelasku iz Šapca u Beograd (1831), pet godina je s porodicom živeo u kući koju mu je za stanovanje ustupio knez Miloš, a za koju se zna da je bila na mestu današnjeg Kapetan-Mišinog zdanja, u Vasinoj ulici. Novu porodičnu kuću sazidao je na tadašnjoj periferiji, “na putu ka Tašmajdanu” (1836). Posle povratka Obrenovića u Srbiju, vreme koje sam nije dočekao, ta kuća se našla u najbližem susedstvu vladarskog dvora, iza Terazija, koji je 1844. podignut za kneza Aleksandra Karađorđevića. U Jevremovoj kući gospodarile su tada njegova udovica Tomanija i ćerka Anka, sa svojom decom, a naziv “predsoblje vlasti” dovoljno je govorio koliko je kuća ponovo postala stecište ne samo kulturnog života, već i političke vlasti.

...

U domu Jevrema Obrenovića, i u Šapcu i u Beogradu, počelo se sa organizovanjem prvih književnih večeri, potom umetničkih posela, a najposle i balova za najveću varošku gospodu tadašnje Srbije. Veliku ulogu u organizovanju ovakvih svečanosti imali su Dimitrije i Hristina Tirol, koji su 1829. došli iz Temišvara u Šabac za vaspitače Jevremove dece. Ćerka Anka, prva srpska spisateljica, gostima je svirala na prvom klaviru donesenom u Šabac. Po prelasku u Beograd, u Jevremovom domu rodila se ideja za osnivanje Narodne biblioteke Srbije 1832, potom za osnivanje Srbskog učenog društva (Društva Srbske slovesnosti) 1841, današnje SANU. Takođe, u njegovom domu najpre se došlo na ideju o školovanju srpske darovite omladine u evropskim univerzitetskim centrima, omladine koja će deceniju kasnije, odevena u evropska odela, u čuvenim kaputima redengotima i sa skoro obaveznim šiljastim (jarećim) bradicama, zauzeti najuticajnije položaje u državnoj administraciji.

I kad je kasnije kneginja Persida Karađorđević (1842–1859) organizovala umetnička posela da bi dvor približila javnom prostoru i srpskom visokom društvu, nezadovoljna statusom dvora i svoje porodice u ustavobraniteljskom režimu, ona je dobro znala da se s takvim običajima započelo u domu Jevrema Obrenovića – koji je tada živeo u izgnanstvu – pa je među prvim gostima pozivala ljude koji su već bili gosti u “Jevremovom dvoru”, poput Lazara Zubana, Sime Milutinovića Sarajlije, Jovana Stejića, Cvetka Rajovića, Radovana Damjanovića i drugih. Oni su joj pomagali oko organizovanja posela kao ceremonijal-majstori pošto su sve to već videli ili sami radili u Jevremovom domu. Kada su Karađorđevići otišli u iznanstvo (1859), a u neposredno susedstvo dvora vratila se porodica Jevrema Obrenovića, u njoj je nastavljeno sa društvenim običajima prekinutim 1842, poselima, balovima i književnim večerima, koje je sada organizovala Jevremova ćerka Anka, udovica s dvoje dece. Deo tih običaja, naročito balova, ona je prenela i u sam vladarski dvor, gde je njen rođak knez Mihailo imao razumevanja za zapadnjačke običaje i književne večeri, uz muziku s klavira.

Jevrem je ugušio tri bune protiv kneza Miloša: Abdulinu i Dobrnjčevu bunu (1821) u Požarevačkoj nahiji, Đakovu bunu (1825) u Smederevskoj nahiji i Čarapićevu bunu (1826) u Beogradskoj nahiji. To su bile seljačke bune, ali s ciljem da se prošire po celoj Srbiji i obore Milošev režim. Sve tri su sasečene dok su još bile u okviru svojih nahija. U Miletinoj buni (1835), koja je po sastavu, namerama i karakteru bila starešinska (a ne seljačka), s ciljem da se knez privoli na donošenje ustava, Jevremovo pravo učešće u njoj nije do kraja rasvetljeno. Zna se da je posredovao u pomirenju kneza sa pobunjenicima koji su zaposeli Kragujevac, ali – koliko je sam u to vreme bio u saglasnosti sa pobunjenim starešinama, kojima će se kroz 1836/37. godinu otvoreno priključiti – nije moguće utvrditi.

Najlepše godine njegove karijere i privatnog života bile su vezane za Šabac, koji je digao iz ruševina decenijskog oslobodilačkog rata. Napravio je od njega prvu evropsku varoš u Srbiji. Po njegovoj ideji, dva puta koja su prolazila kroz Šabac, od Beograda ka Bosni i od turske tvrđave ka Mišaru, uređeni su u dve prave ulice koje su se presecale pod pravim uglom. Ostale ulice “izvučene” su prema njima “lenjirom”, odnosno – prema četiri glavne ulice poravnate su sve poprečne i sporedne ulice. Time je dobijena prva varoš u Srbiji sa urbanistički regulisanim ulicama. Pod Turcima, ulice se nisu smele seći pod pravim uglom zbog znaka “krsta”. Jevremov dvor našao se blizu glavne raskrsnice. Potom je izdao naredbu da se iz užeg dela čaršije, kraj glavnih ulica, uklone sve kolibe, privremene kućice i daščare pokrivene senom i da se na njihovom mestu izgrade što kvalitetnije kuće, sa pouzdanim, čvrstim zidovima i krovovima. Iz Beograda su stizali majstori – ćeramidžije, ciglari i tesari – koji su zidali dućane predviđene za izdavanje trgovcima pod kiriju i stanove bivšim vlasnicima daščara pokrivenih slamom i koliba.

...

U jesen 1831. prekomandovan je za gradonačelnika Beograda jer su se beogradski Turci opirali sultanovoj naredbi o napuštanju Srbije, ali i zbog talenta za vođenje varoši pokazanog u Šapcu. Za sobom je teška srca ostavljao varoš za koju su bile vezane sve njegove porodične uspomene i najbolje godine života. Velika je bila razlika između zapuštenog i razorenog mačvanskog naselja u koje je prvi put došao kao bolesni 26-godišnji mladić i sada, kada ga je, posle petnaest godina, napuštao kao “evropejski” izgrađenu i uređenu varoš. Od njegovog dolaska, sve što se moglo nazvati novinom u Srbiji, njegovom zaslugom prvo je dolazilo ili nastajalo u Šapcu. Za sobom je ostavio “evropski” uređene ulice, uređena i ušorena okolna sela i puteve, nekoliko seoskih crkava i škola, obnovljen manastir Čokešinu, započetu crkvu u Šapcu, najlepši konak u Srbiji, prvu bolnicu u Srbiji, prvu apoteku, prvu kasarnu, prvi muzički orkestar, prvi fijaker (“intov”) i, najposle, prvi krevet donet u Srbiju, na kome je spavala njegova ljubimica Anka. Poneo je uspomenu i na prvi klavir donesen u Šabac, ali i na prvi zvuk crkvenih zvona i na prve zvanične konjske trke u Srbiji, kad mu se rodio sin. U istoriji te varoši, s pravom je Jevremov boravak u njemu nazvan “dobom Jevrema Obrenovića u Šapcu” ili, jednostavno, “Jevremovim dobom”. “Neko napravi sliku”, govorilo se tada, “pa ako mu je draga, urami je i okači na zid, neko pesmu, pa je nosi u džepu i nikad se od nje ne rastaje, neko knjigu ili kuću, vodenicu, pa je uživa za života; on je napravio varoš, najlepšu u zemlji i morao se rastajati s njom”.

...

Kao pismen i relativno obrazovan čovek, deci je pokušao da omogući najviše obrazovanje. Prvi je srpski činovnik koji je za vaspitavanje svoje dece počeo dovoditi ljude iz prosvećenog sveta, izvan Srbije, a kasnije ih je slao na doškolovavanje u evropske obrazovne centre (Beč, Pešta, Majnc, Berlin, Kijev, Odesa). Sin Miloš je završio berlinsku vojnu akademiju. Pomagao je novčano i druge školarce, tuđu decu, koju nije stigao ni da upozna.

Novčano je pomagao srpske pisce, najčešće kao pretplatnik novih izdanja, slikare koji su na platnu ovekovečili portrete cele porodice, prve fotografe, prve srpske novinare, štampare, “ljude od pera i nauke”, svakojakog profila. Zna se da je Vuku Karadžiću, prve zime kada je s porodicom i službom prešao u Beograd (1831/1832), slao u Zemun drva za ogrev i novac da prehrani porodicu. A iz Vukove zahvalnice (odgovora) vidi se da to nije prvi put prema njemu učinio. Prvi je dočekao i ugostio u Šapcu jednog Joakima Vujića ili Georgija Magaraševića, Dimitrija Davidovića, Josifa Šlezingera i druge, na njihovom put do Kragujevca. Ličnim novcem odškolovao je prvog srpskog lekara Jovana Stejića, njemu nepoznatog i siromašnog mladića iz Arada, koji je posle studija postao kućni lekar u njegovom domu u Šapcu i Beogradu.

Osim što je voleo da pročita dobru knjigu i da prati domaću i stranu štampu kako bi bio dobro obavešten, u slobodno vreme voleo je da odlazi i u lov. Kod kuće je, uglavnom predveče, uvek imao ponekog porodičnog gosta. Osim članova familije, zetova ili unučadi, skoro svakodnevno su mu dolazili Cvetko Rajović, Radovan-Raja Damjanović, Vule Paštrmac ili njihove supruge koje su se družile sa Tomanijom i ćerkama. Dolazili su i kneževi lekari nezavisno od odnosa koji su trenutno vladali između Jevrema i kneza Miloša. Oba pomenuta lekara su u to vreme češće boravila u Beogradu, da se nađu na usluzi bolešljivom prestolonasledniku Milanu, samoj kneginji, Mihailu, Jevremovoj porodici, kome zatreba. U vreme najpomućenijih odnosa između Jevrema i Miloša, knez je zadužio doktora Paceka da se ne odvaja od bolesne Simke, Jevremove ćerke, i da učini sve od sebe da joj spase život.

Duhovno formiran u jednom surovom i svirepom vremenu, duže štićenik nego ratnik, sačuvao je izvesnu tananost duha i osećaj za zgražavanje, sa čim je njegov brat i zaštitnik Miloš već početkom ratnog vremena morao da raskrsti. Prema mišljenju savremenika, buljubaše Petra Jokića, Jevrem je ponašanjem više podsećao na starijeg polubrata, Milana (1770–1810), Karađorđevog vojvodu koji se “nosio uvek čisto, upravo kicoški i živeo sasvim gospodski”. U zvanju i položaju u kom se našao (“po svemu drugi čovek u Srbiji”), podstican i od supruge, vojvodske ćerke, u njegovom duhu, s vremenom, izrasla je dimenzija koju nikada ni on, ni njegova supruga nikada nisu javno izgovorili, ali zato jeste njihova ćerka Anka: “Ja imam ambicije!!!”

U vremenu u kome je živeo, dugo je morao zavisiti od sudbine, ali i dobre volje starijeg brata. U međuvremenu, i linija njegovog ličnog angažovanja na političkom i kulturnom planu ispala je vrlo osobena i bogata, zaokružena kao zasebna veličina. Za toliko su se, možda, tragovi njegove karijere i nadvisili nad ulogom koja mu je, kao članu vladarske porodice, bila dodeljena. U tom raskoraku se, naposletku, i krio razlog njegovog političkog pada i smrti u izgnanstvu.