Zagreb u Beogradu

U relativno kratkom vremenskom razmaku, u beogradskim pozorištima postavljena su dva savremena hrvatska komada. O kulturološkom aspektu ovih repertoarskih poteza može se detaljnije govoriti u nekom osvrtu na celokupnu sezonu, (emotivni su bili odmah očigledni), a ono što se već sad može prepoznati, na osnovu ovog malog uzorka, jeste to da savremena hrvatska drama ima svoje predstavnike u jednoj od vodećih struja evropske dramaturgije – u onoj koju odlikuju generacijski senzibilitet, društvena osvešćenost (ali bez kritičke ostrašćenosti), provokativne teme (kriza građanske porodice, narkomanija, urbani način života, seksualna raznovrsnost itd.).

Naslov komada mlade zagrebačke spisateljice Tene Štivičić – Dvije – istovremeno je i efektan (lako se pamti) i suštastven, jer je ovo zaista priča o izazovima s kojima se suočava prijateljstvo dvije frendice. Ipak, na prvom nivou, ovo je drama o Zagrebu na početku novog milenijuma, gradu koji je preživeo rat, a u kome sada vladaju surovi zakoni tranzicije. I, zaista, Anjino i Lenino druženje može da posluži kao vodič kroz pitoreskne, mada ne i prijatne prizore iz gradskog života; ima tu i duvanja po toaletima diskoteka, i mafijaških uličnih obračuna, i besomučne medijske autopromocije lažnih disidenata, i poluestradnih zabava, i dekadentnih proslava verskih praznika… Pri tom, nema nepotrebnog insistiranja ni na jednom od ovih elemenata gradske ikonografije; naprotiv, većina tih prizora prisutna je samo posredno, o njima saznajemo iz žovijalnih, vrlo duhovitih, mada ponekad predugačkih razgovora dve prijateljice. Ti odlični dijalozi su i najveća vrednost drame, jer oni artikulišu autentičan senzibilitet mlade, urbane populacije.

Međutim, Dvije nisu samo slikovita, šarmantna i kritički osenčena slika savremenog gradskog života, jer ispod tog kulturološkog sloja postoji i dublji, psihološki sloj. Naime, u dramaturški vrlo vešto vođenoj priči postepeno se otkrivaju tajne veze među junacima, pa se tako gradi jedan bizaran ljubavni četvorougao: žena nastoji da špijunira i kontroliše muža tako što navodi njihovu ćerku da postane najbolja prijateljica muževljeve (tj. očeve) mnogo mlađe ljubavnice. U ovako postavljenoj priči diskretno se naslućuju neki snažni i uznemirujući psihološki kompleksi: od sindroma Lolite, preko Elektrinog kompleksa, do latentno lezbijske veze njih dvije.

U predstavi koju je na sceni Teatra u podrumu Ateljea 212 režirala gošća iz Zagreba Snježana Banović izdvojen je ovaj, kako smo ga nezgrapno nazvali, kulturološki sloj drame. U igri Jelene Đokić (Anja) i Aleksandre Janković (Lena) doneto je – na šarmantan, plastičan, ali na momente malo prenaglašen način – to prepoznatljivo držanje i ponašanje mladih gradskih „blejačica“ (ne znam kako se zovu u zagrebačkom žargonu). Ali, bilo da nisu htele ili nisu umele, rediteljka i dve glavne glumice nisu izdvojile one dublje, opasne, podzemne tokove ženske psihologije, one koje oličavaju arhetipske figure Lolite, Elektre i Sapfe. A bez razvoja tih složenih i uznemirujućih psiholoških tokova, predstava se svodi na živopisnu i duhovitu, ali nekako statičnu sliku određenog društvenog miljea.

Osim efektnog naziva, komad Kaj sad? Borivoja Radakovića ima, bar na prvi pogled, još neke dodirne tačke s vrlo dobrom dramom Tene Štivičić; opet je u pitanju savremeni zagrebački milje (doduše, ovog puta nije reč o ljudima iz centra grada), kao i provokativne društvene teme – narkomanija, alkoholizam, kriza i raspad građanske porodice i… tu bi se svaka sličnost završila. Naime, za razliku od Dvije koje imaju i društveno verodostojan ambijent i psihološki razvijene odnose, Kaj sad? se, u svakom pogledu, iscrpljuje u opštim mestima. Od prve scene očigledno je da će se komad svesti na priču o narkomaniji koja prouzrokuje raspad jedne tipične građanske porodice, toliko tipične da je gotovo nepostojeća (mama je profesionalno osujećena i neurotična, otac je slabić i ima ljubavnicu, sin je narkoman, deda alkoholičar, a ćerka žrtva porodice).

Mogućno je da u hrvatskom kontekstu ovaj komad ima bitan društveni značaj, jer razvija kritički stav prema nedavno završenom „domovinskom ratu“. Međutim, posmatrane izvan tog lokalnog društvenog konteksta, posmatrane samo kao dramski element, te antiratne tirade o političarima koji su snabdevali drogom vojnike na ratištu deluju eksplicitno, deklamatorski, kao ogoljene teze. Po svemu sudeći, komad želi da dosegne još jedan značenjski sloj, da ponudi globalnu metaforu savremenog sveta kao sveta zavisnosti, ali mu to ne polazi za rukom jer se ta namera svodi na dosta površnu paralelu između narkomanije, alkoholizma, zavisnosti od politike i duvana… S druge strane, neosporna vrednost drame nalazi se u njenom vrlo sočnom, duhovitom, brzom i dinamičnom dijalogu, kome poseban šmek daju elementi kajkavskog narečja.

U predstavi izvedenoj na Velikoj sceni Beogradskog dramskog pozorišta, reditelj Egon Savin je, izgleda, uočio to žanrovsko osciliranje između komedije i porodične drame, pa je zato, u saradnji sa scenografom Darkom Nedeljkovićem, postavio jednu stripovski stilizovanu scenu (postepeno nestajanje delova dekora tokom predstave može se protumačiti kao scenska metafora sveta u raspadanju). Međutim, za razliku od scenografije koja je žanrovski bila prilično dosledna, igra petočlanog ansambla – Mihajlo Janketić (deda Ivan), Mladen Andrejević (sin Josip), Dubravka Mijatović (snaha Biba), Nebojša Milovanović (unuk Denis) i Ana Franić (unuka Inka) – žanrovski je prilično lutala. Bilo je tu i prenaglašenih, prepoznatljivih, dramski neizoštrenih komičarskih rešenja, ali i ničim izazvanog zapadanja u dramski tremolo; posebno neprihvatljiva bila je karikatura koju je od lika dede Ivana napravio Mihajlo Janketić. Ovakva igra osujetila je, u dobroj meri, i spomenutu vrednost drame – njen verbalni humor.