Od Lazara do Šekspira

Desi se nekad da pojedina digitalna novotarija na neobičan način, skoro doslovce, ostvari fantaziju nekog pisca. Ne mislim ovdje čak na one slavnije primjere Žila Verna ili Isaka Asimova, na podmornicu Vernova i silna čudesa koja je Asimov izmaštao prije nego su se ovaplotila u stvarnosti, nego više na neke sitnice. Krleža je nekoć položaj jedne knjige među milionima i desetinama i stotinama miliona knjiga koje paralelno s njom postoje uporedio sa položajem jedne kapljičice u rijeci Amazon. Decenijama kasnije, najveća online knjižara na svijetu zove se baš – Amazon. Borhes je u jednom od svojih najslavnijih fragmenta spekulisao da svi koraci koje čovjek u životu napravi, zaključno sa onim posljednjim, prije smrti svoje, iz neke nebeske (božanske) perspektive zapravo iscrtavaju sliku njegovog lica. Oni među nama, a sve ih je više, koji u džepu stalno nose mobilni telefon konektovan na internet i koji su neprestano ulogovani na Guglove servise mogu danas vrlo jednostavno da dobiju mapu svog kretanja u određenom vremenskom intervalu.

BALKANE MOJ: Razmišljao sam u tom ključu o slici koju iscrtavaju svi koraci koje je Branislav Nušić načinio na ovom svijetu. Živio je nepune sedamdeset četiri godine, a i rodio se i umro je u istom gradu, u Beogradu. Rodio se dvadesetog oktobra 1864. godine u Ulici Cara Lazara. Umro je devetnaestog januara 1938. u Šekspirovoj ulici. Rodio se i umro, dakle, u dvije ulice istog grada, dvije ulice čija nam imena u kontekstu njegovog života i rada zvone simbolički. Nije, međutim, cijeli život Nušić proveo u svom rodnom gradu. Živio je i drugdje, ali opet uvijek unutar granica jednog svijeta, svog svijeta, svijeta koji bismo mogli nazvati balkanskim. Ispratimo ukratko geografske stanice na životnom putu Nušićevom. Poslije Beograda, najprije nizvodno niz Dunav, do Smedereva, gdje pohađa osnovnu školu i prvi put se upoznaje sa magijom pozorišta. Zatim opet Beograd (realka), pa studij prava u Gracu. Poneki bi puritanac studije u Gracu proglasio kratkotrajnim Nušićevim odlaskom s Balkana. Iz naše perspektive, međutim, Grac je jedan od onih rubnih gradova što su jednom nogom u Srednjoj Evropi, a drugom na Balkanu. Uostalom, kroz Grac protiče rijeka Mura, a jedan će kasniji poeta, pjevajući zapravo (i) o Nušićevom svijetu, taj svijet opisati (i opasati) stihom od Mure pa do Morave. Poslije ponovo Beograd, pa zatvor u Požarevcu, pa Bitolj, Serez, Skoplje, Priština (ovo nabrajanje kao da je stih iz pjesme o Balkanu). U Bitolju se Nušić i oženio. Krajem devetnaestog i početkom dvadesetog vijeka slijede godine života u Beogradu, uz jedan novosadski interval. Balkanski ratovi ga ponovo vode do Bitolja i Skoplja, a Prvi svjetski rat kroz Albaniju i na Krf. Slijede napokon dvije nebalkanske godine Nušićeve, dvije godine tokom kojih boravi u Italiji, Francuskoj i Švajcarskoj. Poslije rata i stvaranja Jugoslavije se vraća u Beograd gdje će živjeti do smrti, uz izuzetak četverogodišnjeg mandata na mjestu upravnika Narodnog pozorišta u Sarajevu (1925–1929).

BRČANSKA VEZA: Opštepoznato je Nušićevo cincarsko porijeklo, činjenica da se rodio kao Alkibijad Nuša (Alchiviadi al Nuşa). Manje se zna o Nušićevoj brčanskoj vezi. Njegova majka Ljubica (djevojačko prezime Kasnar) bila je iz Brčkog, a iz Brčkog je bila i djevojka koju će Branislav Nušić da oženi, Darinka, kćerka brčanskog trgovca Božidara Đorđevića i majka troje Nušićeve djece. Ova informacija zaziva dugačku digresiju za koju ovdje u cjelini nema prostora, digresiju u kojoj bi se enciklopedijski sažela istorija Brčkog i njenih nekoliko simboličkih vrhunaca. Ovaj grad, najveća bosanska luka na Savi, u vrijeme SFRJ je većini Jugoslovena bio poznat isključivo kao rodno mjesto Fahrete Jahić zvane Lepa Brena („Bila sam u večnom Rimu/ Videla sam more grčko/ Ali lepšeg kraja nema/ Nego što je moje Brčko“), a u samom ratu će biti lokacija nekih od najgorih ratnih zločina. Dejtonski mirovni pregovori zbog Brčkog su bili na rubu propasti, pa je kompromisnim rješenjem ovaj grad dobio status distrikta što ne pripada nijednom od dejtonskih bh. entiteta, ni Federaciji, ni Republici Srpskoj, dakle. Ovaj status koji su pojedini strani publicisti već usporedili sa statusom slobodnih gradova koji su u određenim istorijskim periodima imali Gdanjsk ili Trst učinio je da Brčko bude grad u kojem današnja Bosna najviše liči na prijeratnu. Jedna od rijetkih bh. kulturnih manifestacija koje su ostvarile kontinuitet što premoštava rat i Dejton je i brčanski festival Pozorišni susreti, na kojem je, eto, prije dvije godine trijumfovala upravo Nušićeva Gospođa ministarka u režiji Olivera Frljića. U tom Brčkom, koje postjugoslovenske generacije više nego na Lepu Brenu podsjeća na Edu Maajku, Osman Đikić je upoznao svoju glumicu Zorku Topalović, onu kojoj će pjevati Đaurko lijepa. Zgodna mi je ova brčanska veza kao šlagvort za ključnu dimenziju Nušićevog identiteta o kojoj je u divnoj i dragocjenoj knjizi Nušić njim samim ubjedljivo i sugestivno pisao Bora Glišić: „Nušić je nadvišavao književni pravac jednog određenog doba. On je tvoračka sinteza mediteranskog stvaralaštva i mediteranskog podneblja. U svome detinjstvu, on je sagledao jednu zemlju koja je – romantično – odisala mrakom onog lamartinovskog okeana srpskih šuma; i hajduka i ustanaka. Ali su se u njegovo pamćenje urezali i pejzaži koji su podsećali na Arabiju: minara, šedrvani, saraji, hanovi, bašte, bezistani…“

NAIVNI I SENTIMENTALNI LJUBAVNIK: I porijeklom i životnom sudbinom Nušić je paradigmatičan pisac Balkana. Na pitanje „kakvog Balkana?“ odgovor nam ponovo daje Bora Glišić: „U doba Nušićeva detinjstva, a pogotovu pre ustanka, Srbija je po ‘spoljnim okolnostima’, po etničkom sastavu, po pejzažu, bila sasvim istovetna s Bosnom. Čak su, pre oslobođenja, njene zapadne nahije bile pod bosanskim vezirom. Posle predaje gradova, naša braća muslimani iselili su se u Sandžak, potom u Bosnu. (…) Nek se muslimani – naša braća tragična – isele. No to muhadžirstvo, to ostavljanje rodnih kuća, i ovog neba, i ovih dragih predela…prima se kao nužnost – ali i s dubokom tugom. Pečal. I žal. Međutim, taj pečal je isti kao njihov, istočnjačko mediteranski, dubok, kao u persijskoj lirici; ifigenijski kao u grčkoj tragediji. Tad se osetilo da je (ako po strani ostavimo ratove i istrebljenja, i zadržimo se na onome što je ljudsko) dolazak Turaka, i to što je jedan deo našeg naroda prešao na islam, i zajednički život vekovima, proširilo naše mediteraniziranje do integralnih mera. (…) Bosna i Srbija su, na ovim osnovima, mogle postati tle jedne nove, naše, samonikle, duboko originalne, psihičke i umetničke renesanse, kao sinteze integralno mediteranske kulture.“ To je svijet koji Nušić duboko osjeća, svijet čiji je on pjesnik. Kaže još Glišić: „U Nušićevom opusu – kao kod vrlo malog broja naših pisaca – odslikava se ona promašena mogućnost naše nesuđene renesanse.“ Ako bismo u tom smislu tražili nekog parnjaka Nušiću, na pamet naprije pada asocijacija na prvi pogled nelogična: Ivo Andrić. Njih dvojica su zapravo pisci istog svijeta. I takođe je samo na pravi pogled paradoksalan sljedeći kontrast: kad je bošnjačka nacional-romantičarska intelektualna elita Andrića proglasila islamofobom i mrziteljom muslimana, oni su mu pronašli kontrapunkt u Nušiću i njegovim Ramazanskim večerima. Iz te perspektive nije, naravno, moglo biti notirano da obojica s ljubavlju pišu o istom svijetu, samo što je jedan – šilerovsko-lekareovski rečeno – naivni, dok je drugi sentimentalni ljubavnik. Uz sve poetičke razlike između Andrića i Nušića, oni su – barem od aneksione krize – politički istomišljenici. Andrićev metafizički pesimizam suprostavlja se Nušićevoj vitalnosti i vedrini, ali u oba slučaja govorimo o njihovim dominantnim karakteristikama. U sjeni Andrićevog metafizičkog pesimizma opstaju vitalnost i vedrina, kao što i u sjeni vitalnosti i vedrine Nušićeve, postoji metafizički pesimizam. Kad Nušić autopoetički bježi od etikete satiričara jer „satira vrlo često zamače pero u pakost“, on se zapravo rukovodi istim principom koji je naveo Andrića da napiše kako su „podsmevači uopšte retko u pravu“.

MOJ PRIVATNI NUŠIĆ: U svemu ovom što je rečeno gotovo da i nije bilo govora o svemu onome po čemu se Nušić danas pamti, o klasičnom udžbeničkom Nušiću, Nušiću što je živi dio naše kulture. U tom smislu on je ponešto sličan Arturu Konanu Dojlu. Dojl je upamćen po pričama o Šerloku Holmsu, a ne po djelima koja je pisao sa ambicioznijim namjerama. Tako je i Nušić – bez komediografskih ambicija – danas najpoznatiji kao pisac komedija. Moja prva ulaznica u Nušićev svijet bio je niz televizijskih filmova što su prikazivani 1989. i 1990. godine: Svet, Mister Dolar, Gospođa ministarka, Sumnjivo lice, Pokojnik, Ožalošćena porodica, Narodni poslanik. Bilo mi je dvanaest godina, dotad sam za Nušića znao preko nekih odlomaka iz čitanki i članaka iz Politikinog zabavnika. Filmovi su emitovani nedjeljom uveče, iza TV dnevnika. Pamtim da sam reagovao na humor i pamtim da me pogađala psihološka istina. Prepoznavao sam i glumce: Petra Kralja, Oliveru Marković, Milenu Dravić, Milana Štrljića, Predraga Ejdusa, Mišu Janketića, Aleksandra Berčeka… Čitaću poslije Nušićeve komade i gledaću različite pozorišne postavke, ali prvi dojmovi i prvi utisci, otkrivalački zanos zbog svijesti kakve gluposti ljudi rade da bi drugima udovoljili („zbog sveta“), prepoznavanje rodbinskih licemjerja ili tangencijalnih posljedica ludila vlasti, ostaće mi zauvijek vezani za te televizijske filmove. Ti su filmovi snimljeni oko pedesete godišnjice smrti Nušićeve. Jedna je velika zemlja odala dostojnu počast svom velikom piscu. Nije to bilo previše različito od toga kao kad BBC, recimo, snima seriju filmova po Dikensovim djelima. I Nušićev svijet se danas suzio. U Zagrebu ga se igra skoro u formi provokacije, u Sarajevu se ulica koja je na Mejtašu nosila njegovo ime više ne zove po njemu. (Istini za volju, druga jedna ulica, u prigradskim Nedžarićima nosi njegovo ime, a Nušićevoj ulici na Mejtašu je tobože vraćeno staro ime iz predjugoslovenskih vremena; nema svijesti da tradicija može da postoji samo u kontinuitetu.) S druge strane, ne može se reći da je Nušić u Srbiji zaboravljen niti da ova godišnjica prolazi gluho. Pominje ga se uglavnom prigodničarski i uglavnom bez svijesti o kontekstu koji je bez ostatka njegov, kontekstu balkanskom, kontekstu koji teži Mediteranu, kao što hercegovački seljaci teže Dubrovniku. Kao što je onaj Rundekov (i Saherov) kontinentalni grad jedne noći dobio luku, tako je i srpska književnost kroz Nušića, uz vitalnost, smijeh i vedrinu, dobila i more.

…ilustraciji Uroša Predića…

…i sa glumcem M. Petrovićem koji je igrao naslovnu ulogu u jednočinki Hadži Loja, napisanu kao protest protiv Bosne i Hercegovine 1908.