Neispričana priča o putevima nazarena

Nedavno je iz štampe izašla knjiga The Untold Journey of the Nazarene Emigration from Yugoslavia to North America (Lexington Books) Aleksandre Đurić Milovanović, naučne savetnice na Balkanološkom institutu SANU i koordinatorke mreže za dijalog u međunarodnom centru za dijalog KAICIID u Lisabonu. Aleksandra Đurić Milovanović je održala mnoštvo gostujućih predavanja na univerzitetima širom sveta, objavila je četiri knjige i veliki broj radova u stranim i domaćim časopisima i zbornicima.

Za nazarensku zajednicu počela je da se interesuje još tokom svojih prvih etnografskih istraživanja po Banatu, pre više od 15 godina. Odlazak na teren, kao i neistraženost zajednice, potakli su je da se bavi dvostrukim manjinama – manjinskim verskim zajednicama među etničkim manjinama. Za vreme doktorskih studija na Odeljenju za etnologiju i antropologiju na Filozofskom fakultetu započelo je njeno sada već višegodišnje istraživanje verskih manjina – od njihovih religijskih identiteta i praksi, do tema koje se odnose na slobodu veroispovesti, diskriminaciju, migracije, toleranciju i dijalog.

Nakon istraživanja nazarenske zajednice u Srbiji, gde je od svojih sagovornika na terenu slušala priče o “onima koji su otišli”, Aleksandra Đurić Milovanović putovala je i u Ohajo kako bi tamo razgovarala sa pripadnicima nazarenske dijaspore i istraživala tamošnje arhive. Njena knjiga donosi celovitu – dosad neistraženu – priču o životu nazarenske zajednice na prostoru Srbije kroz istoriju, od njenih korena, puteva kojima se širila, kako su i zašto njeni pripadnici bili proganjani, kako je izgledala njihova migracija u SAD…

“VREME”: Koliko je bila izvora i materijala o nazarenima kada ste započeli svoje istraživanje?

ALEKSANDRA ĐURIĆ MILOVANOVIĆ: Veoma je malo izvora o nazarenima budući da je zajednica kroz čitavu svoju istoriju živela skrivenim identitetom, ne ostavljajući pisani trag o sebi. Postojalo je par istoriografskih studija koje su mi poslužile kao osnov za dalje i dublje izučavanje ove neoprotestantske zajednice. Bilo je mnogo više izvora koje su drugi pisali o nazarenima, pre svega iz redova Srpske pravoslavne crkve, kao i različitih državnih institucija i komisija za verske zajednice koje su, iz svog ugla, pružale sliku o nazarenskoj zajednici tokom kasnog 19. i 20. veka. Iz antropološke perspektive, nazareni su vrlo zanimljiva zajednica za istraživanje budući da je snažni pacifizam oblikovao njihov lični i kolektivni identitet, a tako i njihove životne priče koje u sebi nose univerzalnu poruku o odbijanju nasilja i zalaganju za mir i pravdu. Smatram da ovakva načela postaju izuzetno važna u savremenom svetu, naročito u kontekstu globalnih sukoba i borbi za ljudska prava.

Počinjete svoju knjigu upravo time kako su verske manjine, one koje nisu priznate kao tradicionalne, najčešće neoprotestantske, ovde često nazivane sektama, sa vrlo pežorativnim prizvukom? Zašto je do toga došlo?

Strah i predrasude prema nazarenima javljaju se još od trenutka osnivanja prvih zajednica među Srbima. Nazareni su na prostorima Austrougarske osnovali prve zajednice u etnički heterogenim sredinama, u kojima je i veći broj pravoslavnih Srba, ali i Rumuna, prelazio u nazarenstvo. Smatra se da su prvi Srbi protestanti bili upravo nazareni. Fenomen širenja ovog verskog pokreta bio je fascinantan. Zajednica koja je nastala u Švajcarskoj, na temeljima radikalno reformatskih pokreta, kao što su anabaptizam i nemački pijetizam, postaje veoma uticajna na području u kojem predstavljaju novu religiju, pa su tako nazarene i nazivali – “novoverci”. Nazareni su imali veoma visoke moralne i etičke principe na kojima su zasnivali svoja učenja, pa i pristupanje zajednici, koje je moralo da prati čin obraćenja i krštenja odraslih vernika. Zbog velikih razlika koje su bile očigledne i u načinu života nazarena, odevanja, verskih praznika koje ne obeležavaju, etnički mešovitih crkava, kolektivnog pevanja himni, negativan stav šireg društva o njima je samo postajao očigledniji. U našem jeziku se termin sekta, i nekada, ali i danas koristi za zajednice koje se dominantno razlikuju od tradicionalnih crkava, a koje stvaraju utisak “opasnosti od preuzimanja vernika” i generalno ima negativnu konotaciju. Iako je reč o zajednicama koje su na našim prostorima prisutne više od jednog veka, a svoja učenja izvorno temelje na protestantskim načelima, postavlja se pitanja zašto se o neoprotestantima toliko malo zna i govori sa predrasudama.

Sredinom 19. veka bili su najbrže rastući religijski pokret u mađarskoj polovini Habzburške monarhije. Šta je ono što je ljude toliko vuklo toj zajednici?

Nazareni su u drugoj polovini 19. veka bili jedna od najrasprostranjenijih zajednica u Habzbuškoj monarhiji. Učenje nazarena preneli su trgovački putnici iz Pešte koji su upoznali osnivača pokreta, bivšeg kalvinističkog sveštenika Samuela Hajnriha Freliha. On je 1832. godine u Lajtvilu, u Švajcarskoj, okupio grupu anabaptista i kalvinista, koji su kasnije postali poznati kao Evangelisch Taufgesinnter ili evanđeoski baptisti. Termin nazareni postaje karakterističan za zajednice u Austrougarskoj. Jedna od njihovih ključnih odlika bila je otvorenost prema svim etičkim zajednicama, te je među nazarenima bilo Srba, Rumuna, Slovaka, Mađara, Nemaca. Najviše pristalica su imali u ruralnim sredinama, među seljacima koji su u ovom novom pokretu otkrili Bibliju. Nazarenski pokret je rastao u vreme velikih društvenih i ekonomskih promena u Habzburškoj monarhiji. Seljaci su se često osećali zapostavljeno i potisnuto od strane elite i tradicionalnih crkava, a nazareni su im nudili zajednicu u kojoj su svi bili ravnopravni, bez obzira na društveni status, što je privuklo mnoge ljude koji su se osećali marginalizovano. Takođe, ohrabrivali su vernike da sami čitaju i tumače Bibliju, što je bilo privlačno za mnoge jer je omogućavalo veću slobodu u odnosu na tradicionalne crkvene strukture. Zahvaljujući Britanskom biblijskom društvu, štampane Biblije na srpskom jeziku, u prevodu Đure Daničića i Vuka Karadžića, našle su se i među nazarenima. Pored Biblije, nazareni su koristili još samo jednu knjigu – pesmaricu Harfa Siona koju je na srpski 1878. godine preveo sa nemačkog Jovan Jovanović Zmaj, zajedno sa Đorđem Rajkovićem. Objavljivanje prevoda izazvalo je veliku pažnju javnosti, posebno pravoslavnog sveštenstva, budući da je reč o protestantskim himnama koje prevodi tada najznačajniji pesnik srpskog romantizma. U crkvenoj štampi pokrenuta je i javna kampanja i osuda Zmajevog prevoda.

foto: marija janković

Koja je veza čuvenog Škota Makenzija sa nazarenima?

Fransis Hartford Makenzi, poznat kao veliki filantrop, pružao je aktivnu podršku nazarenima, čak ih je obilazio u beogradskim zatvorima krajem 19. veka. Nazarenstvo se, južno od Dunava, u Kraljevini Srbiji, širi u Obrenovcu i Beogradu, kao i u okolini Aranđelovca, gde su se vernici sastajali po privatnim kućama. Centar nazarenstva u Srbiji bio je Obrenovac, dok su zajednice osnovane u Aranđelovcu, Aleksincu, Nišu, Leskovcu, Kruševcu. Makenzi je bio veoma naklonjen protestantskim, nekonformističkim idejama, pa samim tim i učenju nazarena, budući da je pripadao Slobodnoj crkvi Škotske. On u Beogradu kupuje imanje na Vračaru 1888/1889, gde podiže kapelu koju naziva Sala mira, kao mesto okupljanja ne samo vernika određene veroispovesti, već svih onih koji su želeli druženje, duhovne razgovore i obrazovanje. Ovo mesto postaće poznato pod nazivom “engleska kuća”, a deo grada Englezovac (današnji prostor od Slavije do Hrama Svetog Save).

Zašto je reakcija srpske inteligencije i Crkve na nazarene bila tako burna? Da počnemo od perioda od početka 20. veka do Drugog svetskog rata.

Taj period karakteriše snažna povezanost nacionalnog identiteta sa pravoslavnom verom, što je često činilo pripadnike drugih verskih zajednica nelojalnim nacionalnom korpusu u očima većinskog stanovništva i vlasti. SPC je gledala na nazarene kao na versku sektu koja predstavlja pretnju tradicionalnim pravoslavnim vrednostima i crkvenoj hijerarhiji. Budući da su nazareni propagirali asketski način života, odbijali crkvene praznike, rituale i obrede, kao i vojnu službu i zakletve, SPC je smatrala da ovaj pokret širi opasne ideje koje bi mogle da podrivaju pravoslavnu veru i nacionalni identitet. Bili su percipirani kao strani element, a njihove zajednice kao “raskolničke” i “jeretičke”. Veći deo srpske intelektualne elite, koja je u to vreme bila bliska crkvenim institucijama i negovala pravoslavnu tradiciju, bio je takođe neprijateljski nastrojen prema nazarenima. Smatrali su da je ova zajednica antisocijalna i opasna po jedinstvo srpskog naroda.

Koliko ih je njihov pacifizam u 20. veku dovodio u sukob sa državom koja je htela vojnike?

Pacifizam je u velikoj meri odredio identitet nazarenskih vernika, te uticao na njihov sukob sa vlastima. Oni preuzimaju pacifističko učenje od anabaptista, koji su u postreformacijskoj Evropi takođe bili izloženi progonima i kaznama zbog zagovaranja nenasilja. Nakon anabaptista postojao je čitav niz verskih zajednica koje su bile pacifističke: menoniti, amiši, huteriti, kvekeri, duhoborci, tolstojevci. Sve one smatraju da je nenasilje jedna od osnovnih hrišćanskih vrlina. U vreme kada su države očekivale od svojih građana da služe vojsku, posebno tokom perioda ratova i političkih previranja, ovakav stav je bio u direktnoj suprotnosti sa zakonima, a na taj način i sa nacionalnim interesima. Tako su nazareni, od početka osnivanja zajednica na prostorima današnje Vojvodine sredinom 19. veka pa tokom čitavog 20. veka, bili u sukobu sa državom kao prigovarači savesti.

I za vreme komunističke vlasti bili su proganjani. Koliko je taj progon bio ozbiljan? Postoje li neki podaci, zapisi?

Progon nazarena jeste bio ozbiljan tokom perioda komunizma budući da su odbijali da služe vojsku i polažu zakletvu. Jedna grupa se čak i odvojila zbog pitanja glasanja na izborima, što je doprinelo još kompleksnijem odnosu komunističkih vlasti prema “novim” i “starim” nazarenima. Veliki broj nazarena osuđen je na više godina zatvora, a neki su bili poslati i na Goli otok. Komunistički režimi su nastojali da ograniče verske aktivnosti i okupljanja, pa su postojali brojni slučajevi zatvaranja nazarenskih molitvenih domova, konfiskacije imovine i ograničavanja verskih sloboda. Zbog svojih kontakata sa inostranstvom, nazareni su gotovo uvek percipirani kao “strani misionarski uticaj” i “propaganda Zapada i Amerike”, dok su zbog pacifističkih ubeđenja smatrani za nelojalne državi. I pored brojnih pokušaja i zahteva da se nađe način da nazareni služe u jedinicama bez oružja i da u činu polaganja zakletve umesto “zaklinjem se”, kažu “obećavam”, vlasti nisu prihvatale njihove zahteve. Precizni podaci o broju progonjenih nazarena nisu lako dostupni jer su mnogi zapisi uništeni ili nisu sistematski vođeni. Postoje neka dokumenta u Arhivu Jugoslavije, ali su i ona nepotpuna. Tako, u jednom spisku iz 1961. stoji da je 25 nazarena služilo kaznu na Golom otoku, od kojih je njih devet bilo osuđeno po treći put. Ovako stroge i više puta ponavljane kazne bile su pokušaj komunističkih vlasti da zastraše nazarene i nateraju ih da služe vojsku i polažu zakletvu. Oni su, sa druge strane, pod pritiskom takvih mera bili sve odlučniji da pobegnu iz zemlje.

Kako je izgledala migracija u SAD?

U knjizi upravo to pokušavam da rekonstruišem ukrštajući arhivske izvore i usmenu istoriju. Mi generalno ne prepoznajemo nazarene kao našu zajednicu u dijaspori i o toj jugoslovenskoj dijaspori zaista niko do sada nije pisao niti govorio. Međutim, njihova emigracija se odvijala decenijama, što je u mnogome uticalo na drastično opadanje broja vernika u zajednicama koje su ostale. Tokom istraživanja u Ohaju, sakupila sam brojne iskaze koji opisuju njihovo bežanje preko granice u Italiju ili Austriju. Budući da su pripadnici nazarenske zajednice već imali osnovane crkve preko Atlantika, njihova odluka da pobegnu bila je zasnovana na iskustvima onih koji su ranije otišli. Nakon što bi peške prešli granicu Jugoslavije i Italije ili Austrije, prijavili bi se za azil kao izbeglice i bili smešteni u jedan od izbegličkih kampova. Tada je najveći broj odlazio u Trst u kamp San Sabba, koji je imao uslove da smesti veći broj izbeglica iz komunističkih zemalja. Nekoliko međunarodnih organizacija, poput Svetskog saveta crkava i organizacije HILFE, aktivno je učestvovalo u procedurama apliciranja za iseljeništvo u Ameriku. U izbegličkim kampovima su provodili više meseci. Kada bi stigli u Ameriku ili Kanadu, pridruživali bi se zajednicama i vernicima koji su već bili tamo. Svedočanstva nazarena koje sam prikupila obiluju nostalgijom za zemljom koju su napustili, rodnim mestom i porodicom, ali sa druge strane, i zahvalnošću za novi život koji su imali u Americi, pre svega zajednicu vernika koja ih je prihvatila i pomogla da se bolje uklope u novo društvo. Snažan osećaj pripadanja zajednici, kao i lojalnost njihovim različitim etničkim i jezičkim identitetima, uticali su da se nazareni grupišu po jeziku kojim govore i time doprinose očuvanju nacionalnih identiteta u dijaspori. Veze sa maticom ostale su žive iako mnogi nisu mogli da posećuju Jugoslaviju dok nisu dobili američko ili kanadsko državljanstvo i pasoš sa kojim bi putovali kao građani druge države. Dugo su živeli u strahu od zatvora i progonstva sećajući se traumatičnih iskustava iz Jugoslavije. Međutim, poslednjih decenija nazareni veoma često obilaze zajednice u Srbiji, pomažu ruralne sredine gde su molitveni domovi gotovo napušteni, a uključeni su i u programe donacija poput donacije za školske stipendije i pomoć srpskom zdravstvu. Moglo bi se reći da je filantropski angažman nazarenske dijaspore nešto što karakteriše i njihov odnos prema matici.

Kako danas žive nazareni?

Nazarena danas u Srbiji ima veoma malo, a nakon ukidanja obaveznog vojnog roka, kao i njihove registracije prema Zakonu o crkvama i verskim zajednicama iz 2006. godine, oni su jedna od konfesionalnih zajednica. Žive po sličnim principima po kojima su živeli pre više decenija. Nakon više talasa migracija, nazarenska zajednica doživela je veliku promenu i podele koje su uticale da se i identitet nazarena preko okeana izmeni. Pod uticajem drugih evanđeoskih zajednica, kao i usled smene generacija, nazareni su osnovali nove ogranke zajednice, među kojima su neke postale liberalnije i otvorenije za nove članove. Prva generacija iseljenika ostala je u okvirima zajednice, dok druga i treća generacija iseljenika danas sve više napušta nazarensku zajednicu, ali mnogi ostaju u okvirima evanđeoskih zajednica. Jedan od primera je i čuveni motivacioni govornik Nik Vujičić, čiji su roditelji nazareni koji su emigrirali u Australiju, on nije ostao u zajednici, ali je inspirisan mnogim nazarenskim principima postao jedan od najuticajnijih evanđeoskih govornika na svetu. Danas su nazareni iz Jugoslavije u Americi pripadnici Apostolske hrišćanske crkve nazarena, a karakteristično je da održavaju aktivne kontakte sa zajednicama u istočnoj Evropi pružajući različite vrste humanitarne pomoći i podrške kako bi već malobrojne zajednice na ovim prostorima opstale.

Bavite se i pitanjima današnjih migracija. Koliko ulogu u 20. i 21. veku religija igra u procesima migracija, odnosno koliko su često verske manjine, upravo zbog tog svog identiteta, prinuđene da odu iz svoje zemlje?

Religija je kroz čitavu istoriju, a posebno u 20. i 21. veku, igrala ključnu ulogu u migracionim procesima. Često su verske manjine bile prinuđene da napuste svoje domove zbog progona, diskriminacije ili rata: od Holokausta, preko progona Rohindža muslimana, do migracija hrišćanskih manjina na Bliskom istoku. Koliko religijski identitet može biti uzrok migracija, u istoj meri može biti i važan činilac koji pomaže procesu integracija u novim sredinama. Verske zajednice često pružaju podršku izbeglicama i značajno doprinose da se u društvu u koje dolaze osećaju prihvaćeno. Međutim, u današnjem religijski raznolikom svetu, postoji i veliki broj slučajeva kada je religijski identitet okidač za versku netrpeljivost, pojavu govora mržnje i stvaranja novih društvenih podela. Upravo zbog složenosti odnosa između migracija, religijskih identiteta i integracije, dijalog među religijama igra presudnu ulogu u prevazilaženju podela, razumevanju različitosti i stvaranju prostora u kojem verske manjine mogu slobodno živeti, bez straha od progona ili osećaja odbačenosti. Koliko god religija bila deo identiteta koji može dovesti do sukoba, ona ima i veliki potencijal da bude most koji nas povezuje podsećajući nas na univerzalne ljudske vrednosti.

Kako je izgledao život nazarena

“Nazareni su svoj život usmerili na služenje Bogu i aktivno učesvovanje u životu svoje zajednice. Zalaganje za jednostavan život, bez alkohola, duvana, nošenje jednostavne odeće, bez ikakvog nakita i distanciranje od svega što je “iz sveta” stvorilo je poseban identitet nazarena, koje su zbog sličnosti sa amišima u SAD kolokvijalno nazivali i “novi amiši”. Dugo se nisu fotografisali. Njihov skriveni identitet stvorio je sliku o njima kao zatvorenoj i nepristupačnoj zajednici. S druge strane, ta zatvorenost je rezultat straha i nepoverenja koje su imali prema društvu. Za pripadanje zajednici je ključno pokajanje, doživljaj obraćenja ili konverzije, zatim krštenje i negovanje ličnog odnosa sa Bogom. Bilo je zabranjeno da vernik laže, krade ili psuje. U zajednici su svi raznopravni, bez socijalnih razlika i cela zajednica učesvuje u pevanju himni, što je bio, ali i ostao, simbol zajedništva. Bogosluženja su veoma jednostavna i sastoje se iz tumačenja Biblije, nakon čeka sledi pojanje himni i molitva. Nazareni su brak sklapali samo sa pripadnicima svoje zajednice. Odbacivali su luksuz i svaku vrstu raskoši i zalagali su se za povratak izvorima hrišćanstva. Upotreba jednostavnog narodnog jezika učinila je njihove službe razumljivim za svakoga.”