Političko nasilje menja svoju prirodu

Profesor Siniša Vuković spada u one retke stručnjake balkanskog porekla koji su uspeli da nađu svoje mesto na najelitnijim američkim univerzitetima, među koje spada vašingtonski “Džons Hopkins”, gde radi kao direktor master programa iz globalne politike i drži predavanja o upravljanju konfliktima. Školovao se u Rimu i Lajdenu, bio profesor na više međunarodnih univerziteta, a radove objavljuje u najprestižnijim svetskim časopisima.

Na pitanje kako bi nekome ko živi u Evropi objasnio šta se dešava u Sjedinjenim Američkim Državama, Vuković kaže da je termin koji najslikovitije opisuje trenutnu političku situaciju i društvene dinamike u SAD ponudio Robert A. Pape, koji ovaj period naziva ‘novom erom nasilnog populizma’, a koji karakterišu duboke tenzije, i što je najalarmantnije, porast politički motivisanog nasilja.

SINIŠA VUKOVIĆ: Ovaj termin je dvostruko koristan. S jedne strane nadilazi uobičajene predstave o političkim podjelama koje su tipične za svako demokratsko društvo. A s druge, šalje upozoravajuću poruku svima onima koji ne shvataju dovoljno ozbiljno opasnost od rasta i snaženja populističkih ideologija i političkih pokreta širom svijeta, jer je populizam u svojoj konačnoj, a samim tim i ekstremnoj formi, izuzetno nasilan i destruktivan po sve demokratske tekovine. Ono što ovaj trenutak čini istorijski rijetkim i opasnim za SAD jeste činjenica da nasilje sada dolazi i sa ljevice i sa desnice, što je fenomen koji prijeti da destabilizuje temelje čak i najkonsolidovanije demokratije na svijetu. Nema sumnje da će ova godina ostati upamćena po nizu šokantnih događaja koji ilustruju ovu opasnu realnost, uključujući atentat na konzervativnog komentatora Čarlija Kirka, ubistvo predstavnice državnog parlamenta Minesote Melise Hortman i pokušaj paljenja doma guvernera Pensilvanije Džošue Šapira. To nijesu nikakvi izolovani incidenti, već simptomi šireg trenda, što potvrđuje i podatak da je od 2017. godine broj krivično gonjenih prijetnji članovima Kongresa porastao više od pet puta, pri čemu su i demokrate i republikanci postali podjednako česte mete. Zbog toga, ova godina će se u budućnosti vjerovatno pamtiti po onome što bi se moglo podvesti pod normalizacijom nasilja. Nasilje, koje je nekada bilo neočekivan i šokantan izuzetak, postepeno postaje gotovo rutinska pojava u američkom političkom životu. U korijenu fenomena leži duboka i dalekosežna politička i društvena polarizacija, koja se manifestuje kroz diskurs duboke mržnje i nepovjerenja prema suparničkoj strani. Ova podjela je toliko duboka da obje strane razvijaju narative o sopstvenoj viktimizaciji, doživljavajući sebe kao egzistencijalno ugroženu grupu koja se bori za opstanak. Tako je sa desne strane političkog spektra dominantan narativ da su bijeli hrišćani i tradicionalni američki način života pod kulturnom i demografskom prijetnjom, što ih navodno primorava da se brane. S druge strane, oni na ljevici koji su najskloniji dehumanizaciji desnice često sebe vide kao branitelje rasnih manjina i drugih ugroženih grupa.

Istovremeno, ovaj period bi se mogao opisati i kao decenija opasne nestabilnosti, u kojoj se nasilje više ne vezuje samo za organizovane grupe. Umjesto toga, svjedočimo fenomenu stohastičkog terorizma, gdje se pojedinci, osnaženi osjećajem pravedničkog bijesa i viktimizacije, sami radikalizuju onlajn. Evropljanin bi, dakle, trebalo da razumije da SAD nisu samo politički podijeljene, već da su te podjele prerasle u egzistencijalni sukob u kojem obje strane vjeruju da se bore za goli opstanak, što nasilje čini ne samo prihvatljivim, već i navodno neophodnim.

“VREME”: Ovo nije prvi put u istoriji SAD da neslaganja oko političkih ideja i društvenih vrednosti dovode do različitih oblika nasilja, ali se stiče utisak da ono u poslednje vreme postaje sve intenzivnije?

Iako političko nasilje nije novina u američkoj istoriji, ono što se dešava danas intenzivnije je i fundamentalno drugačije prirode. Nema sumnje da je istorija SAD, kao i svih ostalih zajednica širom planete, prožeta istorijom nasilja, koja je nerijetko eskalirala u otvorene sukobe, od anti-imigrantskih pobuna Know-Nothing partije u 19. vijeku, preko linčovanja kao alata političke represije, do nasilja koje su sprovodile ljevičarske i desničarske grupe u drugoj polovini 20. vijeka. Međutim, ono što današnji trenutak čini drugačijim jeste priroda i organizacija tog nasilja. U prošlosti, nasilje je uglavnom bilo djelo ideološki čvrstih i organizaciono kompaktnih grupa. Današnje nasilje je, makar na prvi pogled, manje predvidljivo i mnogo haotičnije. Kao što sam već pomenuo, umjesto formalne regrutacije u organizacije, većina današnjih nasilnih djela potiče od pojedinaca koji se sami radikalizuju onlajn, što je fenomen koji se teško prati i suzbija. Ovi počinioci, za razliku od stereotipa o takozvanim usamljenim vukovima, često nisu marginalizovani otpadnici, već integrisani članovi društva. Oni su mahom zaposleni, nerijetko vjenčani i sa formiranim porodicama, što ukazuje na to da pojavno ekstremizam više nije na marginama, već veoma snažno prodire u mejnstrim društvene zajednice. Ključni pokretač ove radikalizacije jeste narativ o viktimizaciji. Ljudi postaju nasilni ne zato što su nužno izolovani već zato što su uvjereni da je njihova grupa, bilo da je definisana rasom, religijom ili političkom pripadnošću, pod nepravednim i egzistencijalnim napadom. Osjećaj da su žrtve sistema, političkih ili kulturnih elita, daje im neophodno moralno opravdanje za nasilje, koje vide kao čin samoodbrane.

Još jedna ključna razlika ovog perioda leži i u ideološkoj prirodi prijetnje. Iako podaci dosljedno pokazuju da je desničarsko nasilje kroz istoriju bilo daleko češće i smrtonosnije, noviji podaci ukazuju na zabrinjavajući porast ljevičarskog terorizma. Prema analizi Centra za strateške i međunarodne studije (CSIS), 2025. prva je godina u posljednjih 30 u kojoj je broj ljevičarskih napada nadmašio broj desničarskih. Iako su desničarski napadi u posljednjoj deceniji odnijeli daleko više života, ovaj novi trend čini situaciju znatno složenijom i opasnijom.

Konačno, ova erozija normi protiv nasilja u SAD direktno je podstaknuta retorikom lidera sa obje strane političkog spektra. Kada konzervativni zvaničnici šire narative o navodno ukradenim izborima ili nazivaju osuđene izgrednike “taocima”, oni šalju opasan signal da su vanpravni postupci legitimni. Ništa manje opasan signal ne šalje se ni sa druge strane; kada istaknute progresivne političke figure koriste retoriku da se “vatra mora gasiti vatrom”, ili kada aktivisti i simpatizeri na ljevici otvoreno slave ubistvo direktora jedne velike korporacije, stvara se paralelno opravdanje za radikalne odgovore. Takve izjave i postupci, bez obzira na to s koje strane dolaze, uništavaju postojeći društveni konsenzus da je nasilje apsolutno neprihvatljivo i legitimišu ga kao prihvatljiv i dobrodošao politički pristup u borbi protiv takozvanih “neprijatelja”.

foto: ap photo

Kako se ta razilaženja transformišu u sklonost ka radikalnim politikama?

Transformacija dubokih društvenih podjela u sklonost ka radikalizmu i nasilju apsolutno nije automatska niti spontana, već je prvenstveno rezultat složenog procesa čiji je ključni pokretač prethodno pomenuta afektivna polarizacija. To znači da podjele u SAD više nijesu primarno zasnovane na neslaganju oko politika, već na dubokom animozitetu i nepovjerenju prema drugoj strani, koja se dehumanizuje i sagledava kao glavni problem a ne kao društveni činilac sa kojim treba tražiti rješenje za zajedničke probleme. Pristalice jedne partije ne samo da se ne slažu s drugom stranom, već je doživljavaju kao nemoralnu, neinteligentnu i fundamentalno zlu. Kada se politički protivnik ne vidi kao legitimni takmac već kao egzistencijalna prijetnja, postojeća pravila demokratske igre ne samo da gube na važnosti već se zamjenjuju radikalnim mjerama, koje u očima onih najradikalizovanijih postaju i opravdane.

Ovaj proces je pojačan stapanjem više postojećih identiteta kojima se dodatno polarizuju društvene okolnosti, jer se politička pripadnost direktno uvezuje sa rasnim, vjerskim, geografskim i kulturnim identitetima. U takvoj atmosferi lako je pretpostaviti da se bilo kakav politički napad neće doživjeti kao, recimo, sukob mišljenja ili kritika ideje, već kao napad na cjelokupni identitet i način života. Upravo u ovom kontekstu narativi o viktimizaciji postaju izuzetno moćni. Politički lideri i mediji oblikuju priče u kojima je “naša” grupa predstavljena kao nevina žrtva zlonamjernih i korumpiranih elita ili “drugih” koji žele da unište sve što nam je sveto. Ovaj osjećaj ugroženosti pretvara političku debatu u pravedničku borbu za opstanak i smanjuje psihološke barijere za nasilje.

Značajnu ulogu igra i takozvani percepcijski jaz, gdje Amerikanci drastično precjenjuju nivo ekstremizma i podrške nasilju kod suprotne strane. Na primjer, demokrate procjenjuju da 47 odsto republikanaca opravdava nasilje protiv njih, dok je stvarni broj 13 odsto. Ovaj jaz, podstaknut partijskim medijima i algoritmima društvenih mreža, stvara atmosferu straha i paranoje u kojoj se radikalni odgovori čine kao neophodna samoodbrana. Na kraju, rezultat svih ovih dinamika je upravo taj da sve veći broj građana gubi vjeru u demokratske institucije i njihovu sposobnost da riješe postojeće probleme u društvu. Kada ljudi prestanu da vjeruju da se promjene mogu postići kroz izbore, institucije i vladavinu prava, nasilje počinje da izgleda kao jedina preostala opcija. Kroz ove navedene mehanizme, od afektivne mržnje, stapanja identiteta, moćne narative o viktimizaciji do kulture paranoje i razočaranja u sistem, svaka vrsta političkog neslaganja prerasta u egzistencijalnu borbu, gdje se radikalne mjere, uključujući i nasilje, sve lakše prihvataju kao neizbježne.

Neki politikolozi su skloni da te izlive netrpeljivosti, koji dovode i do ubistava, pripišu izražavanju “očaja usamljenih pojedinaca”, “novom nihilizmu” ili “društvenom beznađu”. Koliko su takva tumačenja uverljiva?

Sva ta tumačenja nesumnjivo sadrže dio istine, ali su suštinski nedovoljna i neuvjerljiva da ponude ključno objašnjenje. Nema sumnje da psihološki faktori poput socijalne izolacije i osjećaja bespomoćnosti mogu doprinijeti radikalizaciji pojedinca. Međutim svođenje cjelokupnog fenomena na individualnu patologiju ignoriše ključne strukturne i političke dimenzije problema. Prosto rečeno, nasilje nije uvijek samo spontani izliv bijesa. Politički akteri često ga instrumentalizuju kao sredstvo za postizanje ciljeva: zastrašivanje protivnika, mobilizacija sopstvene baze i uticanje na izborne rezultate. Ono što je ključno jeste veza između individualnog očaja i kolektivnih narativa o viktimizaciji. Politički lideri i pokreti ne stvaraju očaj, ali ga vješto kanališu. Oni preuzimaju postojeće frustracije i daju im političko značenje. Oni nude priču o pravedničkoj borbi protiv zlih sila koje progone “našu” grupu. Na taj način, lični osjećaj beznađa se projektuje kao simptom kolektivnog gnijeva, a nasilni čin pojedinca se iz očajničkog poteza pretvara u herojsku odbranu zajednice.

Osim toga, teza o usamljenim pojedincima pada u vodu kada se pogleda profil mnogih učesnika u nasilju. To često nisu marginalizovani otpadnici već vlasnici malih preduzeća, veterani, pa čak i izabrani zvaničnici, to su ljudi koji su integrisani u svoje zajednice, ali duboko uvučeni u polarizovane identitete i narative o ugroženosti. Njihova radikalizacija nije posljedica izolacije, već prekomjerne identifikacije sa grupom koja se autodefiniše prvenstveno narativom o sopstvenoj ugroženosti. Objašnjenja o novom nihilizmu takođe zanemaruju dugu istoriju nasilja u SAD, koje je bilo legitiman alat u različitim epohama, od Revolucije do borbe za građanska prava. Stoga, preciznija dijagnoza upućuje na zaključak da, iako su individualne frustracije stvarne, one postaju istinski opasne tek kada se politički uokvire i legitimišu.

Amerika se u drugom predsedničkom mandatu Donalda Trampa nije potpuno zatvorila u sebe – vidimo da diplomatija SAD zaustavlja rat u Gazi i pokušava da okonča sukob u Ukrajini – ali trenutno postoji sklonost da se više bavi sopstvenim pitanjima nego tuđim problemima. Kako će se to odraziti na političku stabilnost u svetu?

Ako se vratimo u period pred prošlogodišnje izbore, nema sumnje da je postojala velika zebnja ili nadanje, u zavisnosti od ideoloških preferenci, da će doktrina “Amerika na prvom mjestu” značiti potpuni izolacionizam. Međutim ono čemu trenutno svjedočimo u praksi nešto je mnogo složenije i, dugoročno, možda i izazovnije za globalnu stabilnost. Amerika se ne povlači sa svjetske scene, niti ima namjeru učiniti nešto tog tipa.

Istovremeno, ova administracija prvenstveno nastoji promijeniti pravila i principe svog angažmana u globalnim procesima. Svjedočimo fundamentalnom zaokretu sa vanjske politike zasnovane na održavanju sistema i pravila na politiku zasnovanu na direktnoj projekciji moći i transakcionim odnosima sa drugim akterima. Decenijama su SAD bile, uslovno rečeno, glavni arhitekta i garant liberalnog međunarodnog poretka i institucija koje su imale za cilj da ograniče jednostrane poteze, koji bi se oslanjali na upotrebu sile, i još bitnije doprinesu stvaranju i jačanju univerzalnih normi koje bi doprinijele predvidljivosti i stabilnosti na globalnom nivou. Danas, međutim, stiče se utisak da Vašington sve manje nastupa kao čuvar tog istog sistema koji je decenijama gradio, a sve više kao najmoćniji igrač, koji koristi svoju snagu da osigura isključivo sopstvene interese, čak i po cijenu povremenog kršenja pravila koja je nekada sam postavio i sprovodio.

U praksi, to se može odraziti prvenstveno na odnose sa onim zemljama koje su se oslanjale na nedvosmislenost, dugoročnost i predvidljivost savezničkih i partnerskih odnosa koje su gradile sa SAD. Retorika koju karakterišu otvorena pitanja poput “šta Amerika dobija zauzvrat?” otvara mnoge dileme kod drugih zemalja o bezuslovnoj posvećenosti Amerike, što neminovno doprinosi nepovjerenju i motiviše mnoge tradicionalne partnere, kako u Evropi tako i u istočnoj i jugoistočnoj Aziji, da ozbiljnije razmotre mogućnosti o preuzimanju veće odgovornosti za sopstvenu bezbjednost. To može imati i pozitivnu stranu, poput recimo jačanja evropske strateške autonomije ili snaženja regionalnih ad hoc minilateralnih aranžmana u Indo-Pacifiku.

Srednjoročno, ovakav pristup može stvoriti vakuum moći u mnogim kriznim regionima. Ukoliko se Amerika povuče iz uloge aktivnog posrednika u ključnim žarištima taj prostor brzo bi popunile druge regionalne sile, poput Turske, Irana, Saudijske Arabije, ali i globalni rivali poput Kine i Rusije. Njihovi modeli posredovanja nijesu bazirani na promovisanju normi liberalne demokratije, inkluzivnosti, strukturnih reformi ili zaštite ljudskih prava, već se fokus može svesti na takozvanu razvojnu agendu koja prvenstveno koristi onima koji imaju poluge vlasti. Kao rezultat imamo to da takvi modeli posredovanja kojima trenutno svjedočimo već sada doprinose snaženju autoritarnih i represivnih modela vladanja koji su uzrokovali postojeće konflikte, što dovodi do zaoštravanja lokalnih sukoba i nove, složenije geopolitičke utakmice u kojoj je teže postići stabilnost. Dugoročno gledano, sve ovo može dovesti do jačanja novih blokovskih podjela i atomiziranja bezbjednosne i normativne globalne arhitekture. Najekstremniji scenario, u kojem se svi postojeći normativni i bezbjednosni okviri u potpunosti redefinišu, rezultirao bi policentričnim globalnim uređenjem, koji je antiteza ne samo trenutnom unipolarnom već i dugo najavljivanom multipolarnom sistemu. Jer čak i u multipolarnom sistemu postoji pretpostavka da više polova samoinicijativno prihvata obavezu i odgovornost da održava univerzalni globalni sistem baziran na univerzalnim normama koje važe za sve. U eventualnom policentričnom sistemu ne bi postojao jedan dominantan normativni okvir već više njih, koje bi u svom partikularnom domenu oblikovale Kina, Rusija, Evropska unija i mnogi drugi koji promovišu sopstvene vrijednosti i modele. U takvom svijetu čak i Vašington može procjeniti da mu se više isplati da nastupa kao moćan, agilan i nepredvidiv igrač nego da bude vezan pravilima sistema koji više ne kontroliše u potpunosti.

Zaključak je da dramatičan i radikalan američki zaokret (koji mnoge autokrate žele) ne vodi ka mirnijem svijetu. Naprotiv, on ubrzava fragmentaciju globalnog poretka, čini ga manje predvidivim i potencijalno nestabilnijim. Dok pragmatični dogovori mogu privremeno zaustaviti neke ratove, odsustvo jasnih i univerzalno poštovanih pravila dugoročno povećava rizik od novih kriza i sukoba.