Tajni život jednog maskiranog pravednika

U kreacije koje su bile značajan produkt beogradske strip scene pred Drugi svetski rat spada Zigomar, strip nastao u saradnji crtača Nikole Navojeva i scenariste Branka Vidića. Zigomar je očigledno plod inspiracije stripovima o kostimiranim pravednicima koji su prilično brzo, već u drugoj polovini tridesetih, doprli i do ovdašnjeg čitalaštva – Fantom je izlazio u nekoliko beogradskih strip časopisa, kao što su „Mika Miš“, „Zabavnik“, „Fantom“ i „Truba“, Usamljeni jahač objavljivan je na stranicama „Paje Patka“, „Mikijevog carstva“ i „Politikinog zabavnika“, a Supermena je objavljivao zagrebački list „Oko“ u svojim brojevima pred sam početak rata. To ne umanjuje značaj Zigomara kao ostvarenja koje je bilo sasvim u duhu vremena, i istovremeno dovoljno originalno da se može porediti sa nekim od svetski relevantnih stripova tog žanra. Iako bez ikakvih natprirodnih moći (junaci sa supermoćima se obično zovu superjunaci, superheroes, i čine podžanr stripova o maskiranim herojima), Zigomar je misteriozni, kostimirani borac protiv svetskog kriminala i nepravde, koji za pojasom nosi ukras, a na ruci prsten sa motivom u obliku slova Z. Zigomar je zapravo mladić poreklom iz bogate američke porodice, koji je napustio sigurnost uljuljkane svakodnevice kako bi se posvetio putovanjima u egzotične krajeve zemljine kugle i borbi protiv vaskolikog zla, potpomognut svojim skromnim asistentom, kineskim dečakom Či-Jangom.

Strip teoretičar Žika Bogdanović je primetio jednu interesantnu slučajnost – prva epizoda Zigomara se pojavila u štampi iste godine i meseca (maj 1939) kad i prva storija Betmena (u strip izdanju „Detective Comics“, br. 27). Iako tu uglavnom prestaju sličnosti između ova dva lika, Bogdanović zapaža da je Zigomar pre Betmena u strip uveo maloletnog pratioca (dečak Robin se pojavljuje kao nerazdvojni Betmenov sadrug tek nekih godinu dana nakon što je serijal započet).

FANTOM PROTIV ZIGOMARA: Jasno je da su Navojev i Vidić kreirali lik Zigomara pod utiskom tada popularnog stripa Fantom (nastalog 1936. godine), usudivši se čak da u jednoj od storija suprotstave ova dva junaka. U pitanju je „istorijski“ susret, nekoliko godina pre nego što je susretanje superjunaka iz različitih serijala postalo uobičajeno u američkom stripu. Ovaj, dakle, zanimljivi spoj se desio nakon što su Zigomar i Či-Jang prikazani kako na jednom od svojih putešestvija dospevaju do Himalaja. Tamo, u bespuću, primećuju figuru koja im se približava – Fantom glavom. Odmah dolazi do prepirke dvojice kostimiranih junaka. „Ta živopisna odeća ne pristaje ti u ovoj pustinji“, kaže Fantom. „Izazivaš me da ti kažem da ličiš na cirkuskog artistu.“ Nakon toga nastaje tuča, u kojoj dvojica junaka, kao pravi džentlmeni, upućuju jedan drugom komplimente („Ja vam čestitam, dobro ste podneli udarac, a još poštenije me udarili“, kaže Fantomu Zigomar), dok njihovi verni pratioci, Či-Jang i Fantomov pripitomljeni vuk Devil, prijateljski druguju. Nakon „vatrenog krštenja“, dva herojska tima postaju prijatelji i nastavljaju da sarađuju sve do momenta kada zli fakir, pod hipnozom, okreće Zigomara i Fantoma jednog protiv drugog. U hipnotičkom transu Zigomar, gledajući u Fantoma, izjavljuje: „Huljo, krvi ću ti se napiti“, a Fantom odgovara: „Oslobodite me da ga zadavim.“ I tako, priča se nastavlja novim i novim sukobima, sve dok Zigomar samilosno ne oslobađa Fantoma iz zarobljeništva, samo zato da bi se rastali uz reči: „Vi ste džentlmen, ali vas mrzim… Sada ćemo se rastati, a kada se prvi put sretnemo ubiću vas.“ Susret Zigomara i Fantoma, međutim, možda je proistekao iz prozaičnih redakcijskih zađevica – bio je to način da „Mikijevo carstvo“ u svom izdanju makar za trenutak zadrži prisustvo tada popularnog lika kao što je Fantom, s obzirom na to da je konkurentski list „Mika Miš“ bio u posedu prava na objavljivanje originalnih storija.

POREKLO HEROJA: Zanimljivo je pratiti nastanak žanra maskiranih junaka i superheroja u popularnoj literaturi i stripu. Iako su fantastične pripovesti deo opšteg ljudskog nasleđa, reklo bi se da je viktorijanska Engleska, naročito zbog veoma razvijene štampe koja je uključivala i senzacionalističku, bila važna za formiranje savremenog mita o misterioznim, maskiranim junacima. Jedna od početnih tačaka bile su priče o Robinu Hudu, varijacija raširene priče o odmetniku iliti hajduku, popularne u mnogim zemljama. Robin Hud je u literaturi i u popularnom pozorištu bio predstavljen u pripijenoj odeći, koja će u savremeno doba postati prepoznatljiv deo ikonografije svakovrsnih superherojskih kostima. Druga početna tačka bile su priče o duhovima koje u Engleskoj opstaju kao deo lokalnog folklora, ali o kojima je i izveštavala štampa početkom devetnaestog veka. Tridesetih godina devetnaestog veka pojavili su se izveštaji o viđenju čudne, često maskirane pojave, koja je napadala usamljene žene na ulicama Londona, a zatim bi bežala, skačući po ogradama i pročeljima zgrada, ponekad i dva metra uvis. Fantom je ubrzo nazvan Spring–heeled Jack („Džek sa nogama poput federa“), i reklo bi se da je izazvao svojevrsnu masovnu histeriju, s obzirom na to da su viđenja ovog fantoma beležena u štampi sve do početka dvadesetog veka. Spring-heeled Jack je veoma snažno uticao na popularne medije viktorijanske ere – već počev od 1840. godine je bio junak pozorišnih komada i varijetea, a zatim se pojavljuju brojne ilustracije uz novinske članke i crteži koji su bili deo palp izdanja, kao što su knjižice Spring–heel’d Jack: The Terror of London, koje su izlazile u nastavcima svake nedelje u periodu od 1878. do 1879. godine. Inače, zanimljivo je da je jedna od omiljenih trač tema u štampi tog vremena bila natuknica da je tajanstveni Spring-heeled Jack zapravo markiz Henry de La Poer Beresford, poznat po raskalašnim skandalima. Izgleda da je to uticalo na brojne autore stripova i popularne literature koji su tajanstvenim maskiranim ličnostima pripisivali plemićko poreklo ili visoko obrazovanje. O univerzalnosti nekih od tema urbanih legendi i njihovoj moći da obuzmu ljudsku imaginaciju u različitim vremenima i prostorima, govori da su tokom nacističke okupacije (1939–1945), u Pragu zabeležena viđenja fantoma koji je skakao „kao na federima“, i koji je nazvan Pérák. Nakon rata su nastali crtani filmovi i stripovi u kojima je Pérák prikazan kao borac protiv okupatora.

ROĐENJE ZIGOMARA: Možda kao odjek uznemirujućih priča o supernegativcu koje su se pokazale iznenađujuće popularnim među publikom, u Francuskoj se 1909. godine na stranama časopisa „La Matin“ pojavio Zigomar, palp roman u nastavcima, čiji je autor bio Léon Sazie. Zigomar je predstavljen kao maskirani odmetnik, čiji je zaštitni znak bilo slovo Z koje je urezivao na mestu zločina, a uzvik po kojem se njegova banda raspoznavala bilo je: „Z je život ! Z je smrt!“, nakon čega su postavljali ruke u obliku ovog slova. Jedan od zanimljivih psiholoških fenomena bila je prikrivena ili otvorena očaranost publike negativnim junakom i njegovom moći da pobeđuje društvene norme. Zigomar je predstavljen kao vođa romske bande (čak i njegovo ime dolazi od unatraške pročitane reči „Ramogiz“, što je jedan od naziva kojim Romi nazivaju sebe). Pored toga što je Zigomar pravio probleme pariskoj policiji, njegove avanture bile su smeštene u različitim delovima Evrope. Nakon uspeha serijala, počev od 1913. godine objavljeno je 28 brojeva roto-romana Zigomar, nakon čega je sledilo osam brojeva serijala Zigomar protiv Zigomara (1924), kao i feljton na stranicama časopisa „Le Petit Parisien“, nazvan Zigomar ponovo napada (1938). Zigomarova negativnost bila je toliko notorna da je u vreme Prvog svetskog rata prikazan kao saradnik Nemaca! Ipak, o popularnosti serijala dovoljno govori i činjenica da se reč Zigomar u nekim rečnicima navodi i kao deo profesionalnog slenga, s obzirom na to da je jedna serija mačeva namenjenih francuskoj konjanici popularno nazvana „Zigomar“, najverovatnije samo zato što je imala industrijsku oznaku u obliku slova Z! Takođe, u jednoj od najvažnijih knjiga dosad objavljenih o francuskoj kuhinji, Savremena kulinarska umetnost (L’Art Culinaire Moderne), koju je 1935. objavio Henri-Paul Pellaprat, navodi se i recept za „Zigomar tortu“ sa jestivim ukrasom u obliku slova Z. Kao jedan od najranijih primera palp literature oživljene na filmskom platnu, već se godine 1911. pojavio film pod nazivom Zigomar, kao i nastavci Zigomar protiv Nicka Cartera 1912. i Zigomar – neuhvatljiv kao jegulja 1913. godine.

Verovatno je da bi serijal, koji je postigao veliki uspeh u Francuskoj, ali i u inostranstvu, doživeo i naredne nastavke, da režiser Victorin-Hippolyte Jasset nije preminuo već 1913. godine, nakon čega je, reklo bi se, sećanje na filmskog Zigomara bilo nešto čime su se bavili filmski istoričari, eksperti za rani period nemog filma.

ZIGOMAR U JAPANU: Zanimljivo je da je u rubrici Zapisi starog Pančevca, koju je objavljivao list „Pančevac“, spominjući predratne bioskopske predstave u Pančevu, Giga Stojnov naveo upravo film o Zigomaru kao delo ranog repertoara bioskopa „Trubač“ (u posleratnom periodu preimenovanom u bioskop „Vojvodina“). Iako se ne zna mnogo o reakciji koju je film izazvao u našoj sredini, sasvim je sigurno da je njegova recepcija u potpuno drugom kraju sveta, u Japanu, uzrokovala istinsku senzaciju. Već 1911. godine je započela distribucija filmova o Zigomaru u ovoj zemlji koja se tek upoznavala sa konvencijama zapadnjačke popularne kulture. Scene jurnjave za kriminalcem, kao i koncept po kojem bi negativac bio glavni junak filma, kombinovano sa ranom verzijom filmskih trikova u kojima je ovaj lik prikazan kako nestaje i slično, izazvale su zbunjenost, a zatim i oduševljenje među mladom publikom u ovoj zemlji. Zigomar je tako bio prvi istinski pop fenomen u Zemlji izlazećeg sunca – već 1912. godine snimljeno je čak nekoliko filmova u lokalnoj produkciji inspirisanih ovim junakom, kao što su Japanski Zigomar (Nihon Jigoma), Novi veliki detektiv Zigomar, i drugi. U japanskim filmovima Zigomar je prikazan kao bivši kriminalac koji se seli u Japan i tu se pojavljuje kao maskirani detektiv i borac protiv zla. Ovaj trend se ubrzo preneo i na izdavaštvo – tržište je bilo preplavljeno čitavim nizom edicija detektivskih romana, od kojih su neki predstavljali književnu verziju popularnih filmova o Zigomaru, a drugi originalni materijal. Novine su prenosile da je fraza „On je Zigomar!“ postala deo japanskog slenga, i da deca u svojim igrama imitiraju situacije iz tih filmova. Nakon mnogih primedbi obrazovnih institucija, usledio je članak u listu „Asahi Šinbun“ u čak osam nastavaka, koji je govorio o „fenomenu Zigomar“ i mogućem negativnom uticaju na mladež, nakon čega je, krajem 1912. godine, usledila i zvanična policijska zabrana distribucije ovog filma. Ovaj skandal je doprineo oblikovanju popularne kulture u Japanu i evoluciji odnosa prema Zapadu uopšte.

PUT OKO SVETA: Zanimljivo je da je 1943. godine jedan od najpoznatijih autora italijanske filmske komedije, Vittorio Metz, bio koautor filma Makario protiv Zagomara (Macario contro Zagomar). Bandit iz pariskog podzemlja, Zagomar, koji u filmu parira komičaru Makariu, očigledna je parodija filmova o Zigomaru i Fantomasu.

Tokom decenija koje su usledile, u potpuno različitim medijima i u različitim delovima sveta, zabeležena je pojava više kreacija koje su „uskrsnule“ Zigomarovo ime, sada uglavnom predstavljenog kao pozitivnog junaka. Teško je objasniti šta je uzrok svemu tome, sem ako ne prihvatimo objašnjenje da je to ime neka vrsta arhetipa koji se uvukao u kolektivnu podsvest i odatle izranja s vremena na vreme. U kasnije kreacije nazvane po Zigomaru svakako spada i strip Navojeva i Vidića, ali je i pre toga (1929. godine) u Danskoj objavljen serijal detektivskih roto-romana koji govore o moćnom danskom detektivu čije je ime Dr Zigomar, delo Alfa Erlinga (serijal je nastavljen u nekoliko svezaka 1936. godine).

Godine 1964, ime Zigomar se pojavljuje na Filipinima kao naziv filma i maskiranog junaka, očigledno smišljenog po uzoru na Zoroa. „Filipinski“ Zigomar ponekad nosi pojas sa ukrasom u obliku slova Z, slično „srpskom“ Zigomaru. Uspeh filma je doprineo nastanku rimejka 1984. godine, u kojem se u glavnoj ulozi pojavljuje Lito Lapid, inače nećak glumca Jessa Lapida, koji je dve decenije ranije glumio „originalnog“ Zigomara. Lito Lapid je na Filipinima stekao popularnost takođe zahvaljujući političkoj karijeri, s obzirom na to da je nekoliko puta biran za narodnog poslanika.

U novije vreme, lik maskiranog pravednika kakvim ga je zamislio Navojev je moguće prepoznati u seriji radova-posveta beogradskog slikara Uroša Đurića. Zigomar živi čak i u nevizuelnim medijima, s obzirom na to da pod tim imenom nastupa muzičar iz Brazila, kao i bend iz Dižona u Francuskoj, koji svira dub i hip-hop muziku. Nikako ne treba biti iznenađen ako to ime i u budućnosti iznova bude otkrivano, kao što je to proteklih decenija bio slučaj. Objavljivanje celokupnog opusa stripa o Zigomaru, međutim, trebalo bi da doprinese razumevanju načina na koji je ova mala sredina učestvovala u jednom univerzalnom gibanju.

BUGARSKO IZDANJE: Navojevljev »Zigomar« preveden je i objavljen u Bugarskoj 40-tih godina XX veka

PISANO IZDANJE: Zigomar u danskom…

…i francuskom roto-romanu

IGRANO IZDANJE: Plakati za francuski…

…i italijanski film o Zigomaru – Zagomaru

GURMANSKO IZDANJE: Zigomar torta