Seoba koja traje

Šta za sada znamo? Pre svega, sasvim je jasno odakle dolazimo. Praktično nema nikakve sumnje kako moderan anatomski čovek, homo sapiens, nastaje u istočnoj Africi pre oko 200.000 godina. Ostali hominidi iz roda homo, kao i svi pripadnici evolutivno starijih vrsta, pre toga su takođe milionima godina trčali unaokolo po afričkim savanama, izvesno je i da su je neki napuštali. No, evolucija je čoveka kao vrstu zatekla kraj reke Avaš u depresiji Afar, u današnjoj Etiopiji.

O tome nesumnjivo svedoče paleontološki i arheološki nalazi. Nijedan homo sapiens stariji od 200.000 godina do sada nije pronađen nigde izvan Afrike. Samo jedan kontroverzni nalaz u Izraelu star 450.000 godina bi se mogao uzeti kao pokazatelj koji obara ovu teoriju, ali apsolutna većina istraživača smatra da je tu reč o kostima neandertalaca ili neke druge vrste, a ne o prvim ljudima.

Sa druge strane, genetička istraživanja koja prate starost genetičkih markera u ženskoj mitohondrijalnoj DNK i na muškom Y hromozomu slažu se sa tim i neminovno pokazuju da su prvi ljudi zaista nastali pre oko 200.000 godina i da su potekli iz istočne Afrike. Drugim rečima, svih sedam milijardi ljudi danas imaju samo jednu stvarnu domovinu, tamo negde u kamenitim etiopskim brdima. Uz taj podatak, svaka od savremenih ideja o krvi i tlu postaje još bleđa nego što jeste.

Druga stvar, koja očigledno proističe iz činjenice o stvarnoj ljudskoj prapostojbini, jeste neprekidna seoba koja će uslediti i koja će ljude pratiti kao usud. Starije evolutivne vrste, poput astralopithecus afarensisa ili homo erectusa, ako su i napuštale Afriku, nisu se tako daleko proširile. Precima čoveka Afrika je očigledno bila dovoljna. Ona je bila njihov dom, njihovo mesto gde će rasti i razvijati se milionima godina sve dok im mozak ne postane dovoljno veliki.

Međutim, čovek će se, u evolutivnim vremenskim skalama posmatrano, začas naseliti na svim krajevima planete – od plodnih rečnih dolina do najviših planinskih vrhova gradeći naseobine i na najnegostoljubivijim mestima kao što su užarene pustinje i ledena prostranstva na severu.

Možemo da zamislimo prve ljude kako žive u dolini Omo kraj današnjeg etiopskog sela Kibiš, baš na mestu gde će čuveni Ričard Liki 1967. godine naći najstarije ljudske fosile, nazvane Omo i datovane na 195.000 godina starosti.

Predeo u kome borave zaista ne liči na rajsko naselje – pre bi se mogao shvatiti kao pejzaž u koji su ljudi izgnani iz raja. Sitno rastinje i kamenito tlo oko velike reke Omo. Prva ljudska plamena sakupljaju retke plodove iščekujući velike kiše koje donose bujice povremeno love i čekaju dan kad će krenuti u osvajanje dalekih, boljih svetova.

Iz ovog područja kreće prva seoba. Ona se pre oko 150.000 godina grana na tri grupe koje se šire celom Afrikom. I onda, pre oko 80.000 godina, prve grupe ljudi napuštaju Crni kontinent i naseljavaju Evroaziju, dok se jedan deo spušta sve do Australije. Pre oko 15.000 godina u tri talasa, čovek stiže na drugu stranu sveta i osvaja Ameriku, a pre oko 1000 godina osvaja i sva udaljena pacifička ostrva.

Seoba koja traje još se nije završila. U neprekidnom kretanju, pojedine genetičke grupe se, gonjene uvek istim motivom koji pokreće sve migracije do danas – potragom za boljim, sigurnijim i izdašnijim svetovima – vraćaju u delove sveta iz kojih su potekle, dok neke nove grupe osvajaju sasvim nova područja. Kako je teklo naseljavanje sveta?

Egzodus iz Afrike

Čovek je iz Afrike, navodno, prvi put otišao već pre oko 125.000 godina. Neki nalazi ukazuju da su dve grupe prešle na Arabijsko poluostrvo i da su neki od njih čak stigli do Kine, budući da su u južnim kineskim pokrajinama nađeni ostaci ljudi stari oko 100.000 godina. No, glavna migracija iz Afrike tek predstoji. Pre toga, čovek će se sasvim raširiti ovim kontinentom.

Sudeći po genetičkim istraživanjima, prvi afrički ljudi se pre oko 100.000 godina dele na tri grupe – L0, L1 i L2-L3. Ove oznake se odnose na takozvane haplogrupe sa istim genima na mitohondirijalnoj DNK – to su genetički zapisi koji se inače ne manifestuju u bilo kakvim osobinama, ne trpe selekcioni pritisak i od jedne mutacije do druge ne menjaju se vremenom kroz hiljade i hiljade potomaka.

Takvi genetski zapisi su način da se prate genetske promene na dugim skalama, a pored ženskog porekla na mitohondrijalnoj DNK, mogu se pratiti i neki geni na muškom Y hromozomu. Tako grupama L0 i L1 odgovaraju grupe A i B. U svakom slučaju, za nas je važno gde i kako se ove grupe pokreću. Grupa ljudi koja nosi L0 kolonizuje južnu Afriku, dok L1 naseljavaju centralne i zapadne delove kontinenta. Na istoku ostaju L2-L3.

Od njih će se pre 70.000 izdvojiti jedna mala grupa, koja nosi gene L2 i koja će praktično kolonizovati celu planetu. To je posebno zanimljivo – mada se ljudski preci više od 100.000 godina šire Afrikom, ceo svet će naseliti potomci samo ove jedne male grupe nomada, koja uoči poslednjeg ledenog doba kreće na daleki put u Aziju. Naučnici veruju da se to najverovatnije desilo nakon erupcije vulkana Tobo pre oko 74.000 godina, budući da je ova velika kataklizma verovatno pobila prethodne emigrante iz Afrike na istoku.

Kuda su ovi L2 emigranti prošli odlazeći iz Afrike? Najverovatnije kroz Bar el Mareb, morski tesnac između Arabijskog poluostrva i Roga Afrike i to, kao u legendi o Mojsiju, pravo preko Crvenog mora. Paleontološki nalazi i analiza fosila pokazuju da su ljudi u Eritreji još pre oko 125.000 jeli morske plodove i da su na neki način ulazili u Crveno more. No, ključno je što je u to doba Zemlja ulazila u novo, poslednje ledeno doba i nivo mora je bio znatno niži nego danas, tako da je Bar el Mareb bio mnogo plići.

Grupa ljudi sa L2 haplogrupom je izvesno prošla ovuda i polako ušla u Aziju, i podelila se na dve grupe, južnu i severnu, koje će u narednih 20.000 godina osvojiti celu Evroaziju. Južnjaci će se iz generacije u generaciju spuštati ka Indiji i na kraju ka Indoneziji, naseliti i Australiju. Severna familija će, međutim, preko Izraela krenuti ka centralnoj Aziji, Sibiru i konačno, Evropi.

Osvajanje Evrope

Kao i mnogo puta u kasnijoj istoriji, osvajanje Evrope je trajalo dugo i nije prošlo bez otpora. Ljudi u Evropu prodiru pre oko 40.000 godina o čemu jednako svedoče i genetički i arheološki nalazi. Međutim, na ovom kontinentu su u to doba živeli neandertalci, evolutivno nerazvijenija vrsta ljudi. Niski rastom, ali krupni i snažni, prekriveni dugom dlakom, neandertalci su lovili mamute i živeli na celoj teritoriji Evrope.

Toplija klima im, po svemu sudeći, nije pogodovala i neandertalci sasvim izumiru pre oko 20.000-30.000. Izvesno je da ni pridošlice sa juga i istoka, prvi ljudi u Evropi, nisu bili blagonakloni prema njima. Pitanje da li su ljudi istrebili neandertalce i danas je otvoreno. Poslednjih godina su se pojavila istraživanja koja pokazuju da je na severu Rusije čak bilo genetskog mešanja između ove dve vrste, ali je sasvim izvesno da su dve vrste živele uporedo, u odvojenim nišama.

Prvi ljudi koji dolaze u Evropu nazvani su kromanjonci. I mada je ovaj, gotovo pogrdan naziv često vezan za primitivne i zaostale pećinske ljude, reč je o našoj homo sapiens vrsti. Kromanjonci su potomci onih L2 plemena koja su došla iz Afrike i naselila Aziju pre oko 60.000 godina. Oni pripadaju takozvanoj haplogurpi N, koja je naselila severnu i istočnu Aziju, Kavkaz i Bliski istok.

Kromanjonci u Evropu dolaze sa Crnog mora već pre oko 45.000, ali nova grupa prodire iz Azije prateći koridor koji je u šume, rastinje i planinske vence usekla reka Dunav. Tako se, uz Dunav, šire kontinentom. Postoji obilje dokaza o prisustvu ljudi. Jedan od najpoznatijih je fosil Ocija, nađen u Alpima, koji je pripadao prvim kromanjoncima.

Međutim, u srednjoj Evropi se već pre oko 43.000 godina javlja takozvana Orinjačka kultura, nazvana tako po nalazištu Orinjak i koja se prostirala širom Evrope. Ova kultura je znala ne samo za vatru, primitivne alate i oružja, nego čak i za muzičke instrumente, koji su pronađeni na jednom nalazištu u Nemačkoj. Ljudi u ovom periodu osvajaju i druge umetnosti o čemu svedoči i najstarija oslikana pećina Šove, Chauvet–Pont–d’Arc, koju su ljudi nastanjivali pre 30.000 godina, a koja je otkrivena u južnoj Francuskoj još u XIX veku.

Sa daljim promenama klime, ljudi se šire severnije i južnije, da bi pre oko 20.000 godina nastanjivali ceo kontinent. Međutim, u to doba nastupa i poslednji glacijal, kad dolazi do većeg zahlađenja i manjka hrane na severu. Prema jednoj od teorija, u narednim milenijumima ljudi se, bežeći od hladnoće, povlače u posebne zaštićene zone, da bi se potom ponovo proširili kontinentom, što se inače naziva kulturnom difuzijom. To je, međutim, predmet velike debate i među arheolozima i među genetičarima.

Prema teoriji koju je predložio savremeni italijanski genetičar Luiđi Kavali-Sforca, dolazi do sasvim drugačije difuzije, što je značajno podržano i arheološkim nalazima. Naime, prema tim nalazima, ljudi u doba poslednjeg glacijala sasvim napuštaju Evropu, odlaze na Bliski istok ili pak izumiru.

Nakon ponovnog otopljenja, po Kavali-Sforca teoriji, Evropu naseljava sasvim nova grupa ljudi koja pre oko 12.000 dolazi sa Bliskog istoka. Šire se prve kulture i na njima se, iz milenijuma u milenijum, rađaju prve evropske civilizacije. Pre oko 10.000 godina ljudi otkrivaju ono što danas nazivamo poljoprivredom, što dovodi do velikih neolitiskih migracija širom kontinenta, u potrazi za plodnim tlom. Ova potraga za resursima će trajati hiljadama godina i zapravo, nikada neće ni prestati.

Put u Ameriku

Poslednja istraživanja, koja su objavljena prošle nedelje u časopisu Nature, pokazuju da su ljudi novi kontinent verovatno osvajali u tri talasa. Najveće dosadašnje istraživanje DNK američkih Indijanaca, koje je vodio profesor Andres Ruiz-Linares sa Univerzitetskog koledža u Londonu, pokazuje da većina američkih „starosedalaca“ potiče od grupe koja je Ameriku naselila iz Sibira preko Beringovog moreuza pre oko 15.000 godina, ali i da su neki od njih potekli od još dve druge grupe koje su u Ameriku najverovatnije došle drugim putem.

Kako je zapravo došlo do naseljavanja Amerike? To pitanje je mnogo više predmet nedoumica nego praćenje tačnih ruta i puteva pri naseljavanju drugih kontinenata. Najrasprostranjenija teorija je da su Ameriku pre oko 20.000-15.000 godina zaista naselili ljudi koji su prešli iz Sibira na Aljasku. Naime, tokom jednog od glacijala, Beringov moreuz, koji danas razdvaja Aziju od Amerike, bio je sasvim zaleđen. Tako su severnjaci, putujući preko leda, osvojili i sever američkog kontinenta, a potom se proširili na jug.

Alternativne teorije, odnosno one koje objašnjavaju dolazak u alternativnim talasima naseljavanja, podrazumevaju putovanje morem. Prema jednoj do njih, ljudi su u primitivnim čamcima i splavovima bili u stanju da preplove Pacifik i da se nasele u Južnoj Americi, na teritoriji današnjeg Čilea, na isti onaj način na koji su kasnije osvajali daleka ostrva (videti okvir). Ma kako neverovatno zvučala ova teorija, budući da se do pravog prelaska Pacifika moralo čekati još 30.000 godina, genetička istraživanja pokazuju da je nekog ranog kretanja morem ka Americi zaista bilo jer paleo-Amerikanci sadrže i neke gene koji sigurno nisu došli sa severa Azije, preko zaleđenog Beringovog moreuza.

No, u narednim epohama otvoriće se još jedan plovni put ka Americi – onaj preko Atlantika. Osvajanje Novog sveta tim putem trajaće hiljadama godina. U međuvremenu, arheolozi su u Karipskom arhipelagu, na Trinidadu, našli ljudske ostatke stare 5000 godina, što ukazuje na to da je ovaj arhipelag tako davno već bio naseljen. Na prve goste sa istoka neće tako dugo čekati.

Smatra se, naime, da su pre Kristofera Kolumba na desetine moreplovaca preplovili Atlantik i ukotvili se na ostrvima koja će on smatrati zapadnom Indijom. Gotovo je sigurno da je to pošlo za rukom Vikinzima, koji nakon Grenlanda plove sve do Njufaundlenda, gde čak osnivaju prve američke kolonije. No, Kolumbo će, mada ne prvi, 1492. godine pokrenuti revoluciju sa svojim karavelama otisnutim put Novog sveta.

Kolumbovo otkriće, kao i brojna velika pomorska putovanja koja će uslediti, otvoriće nove koridore migracija, nove svetove za osvajanje i naseljavanje. Kao i u epohama pre i vekovima potom, pojaviće se prilika za sve one nesrećne i nezadovoljne da se otisnu ka novoj šansi. Sa istim onim osećanjem sa kojim je grupa nezadovoljnih L2 ratnika napustila predeo oko reke Omo u depresiji Afar.

PRELAZAK U AZIJU: Morski tesnac Bar el Mareb

POSLEDNJA MIGRACIJA: Prostiranje ljudi u Neolitu

PRELAZAK U AMERIKU: Put preko leda