Donje Podunavlje

Vinča

Kultura ljudi koji su živeli pet milenijuma pre nove ere na teritoriji današnje Srbije, Rumunije, Makedonije i Bosne i Hercegovine naziva se „vinčanskom“ po lokalitetu smeštenom 14 kilometara nizvodno od Beograda, u priobalnom pojasu Dunava. Nešto severnije od Vinče, nalazi se i arheološki lokalitet Starčevo. Na lokalitetu Vinča pronađeni su tragovi devet naselja podignutih na rečnim terasama ili na strmim stenama. (Opširnije videti u prvom nastavku ovog feljtona.)

Smederevska tvrđava

Nakon smrti despota Stefana Lazarevića i pada Beograda u mađarske ruke, despot Đurađ Branković odlučio je da u Smederevu, na ušću reke Jezave u Dunav, smesti novu srpsku prestonicu i svoj dvor. Smederevsku tvrđavu počeo je da gradi 1427, kao odbranu od Turaka koji su posle Kosovske bitke nadirali u Srbiju. U prvoj fazi podignut je Mali grad trougaone osnove i sa šest velikih kula, a oko njega Veliki grad sa devetnaest kula i kamenim zidovima dugačkim pola kilometra i debelim više od četiri metra. Dvor despota Đurđa bio je smešten u Malom gradu, dok su zidine Velikog bile namenjene vojsci i stanovništvu. Tvrđava je bila s tri strane okružena vodom, teško osvojiva, pa je Smederevo bilo poslednji srpski grad koji su Turci osvojili – 1459. godine. Tri veka kasnije, 1805. godine, predali su ključeve grada Karađorđu, a drvo pod kojim se dogodila ta primopredaja i dalje postoji. Za razliku od njega, Smederevska tvrđava je velikim delom uništena: stradala je tokom Drugog svetskog rata, kada je eksplodiralo nemačko skladište municije smešteno unutar zidina. (Opširnije videti u drugom nastavku ovog feljtona.)

Viminacijum

Na kilometar udaljenosti od desne obale Dunava, nedaleko od ulaza u Kostolački rukavac, u antičko doba nalazio se grad Viminacijum. Reč je bila o vojnom logoru nastalom u I veku nove ere, koji je u to vreme važio za jedan od najznačajnijih legijskih logora na Dunavu. Viminacijum je tokom svoje burne istorije bio i glavni grad rimske provincije Gornja Mezija, grad sa statusom municipija (s visokim stepenom autonomije), a jedno vreme bio je i kolonija rimskih građana s pravom kovanja sopstvenog novca. Grad je imao više desetina hiljada žitelja, bio je sedište episkopa u IV veku, a razorili su ga Huni 441. Kao pogranično utvrđenje, obnovio ga je car Justinijan 535. godine, da bi dolaskom Slovena na Balkan izgubio svaki značaj. Na ovom arheološkom nalazištu pronađene su nekropole (groblja), zanatske radionice, peći za pečenje opeke, kupatila s bogatom zidnom i podnom dekoracijom, antički vodovod, carski mauzolej, široke ulice, ostaci pozorišta i gradskih bedema, mermerne skulpture, nakit, novčići, posuđe. Do sada je oko Viminacijuma istraženo više od 14.000 grobnica od kojih su neke oslikane freskama s (rano)hrišćanskim simbolima i ikonografijom. Između ostalih, pronađena je freska koja prikazuje Nebeskog jahača i Hristov monogram, što je u skladu s ranohrišćanskim tragovima na prostoru čitavog Rimskog carstva u prvim vekovima nove ere. (Opširnije videti u trećem nastavku ovog feljtona.)

Deliblatska peščara

Živopisnim rukavcem nizvodno od Smedereva, levom obalom, stiže se do grada Kovina. Predeo od Kovina do ušća reke Nere, takođe na levoj obali Dunava, zona je Deliblatske peščare.

Smeštena na krajnjem jugoistoku Vojvodine, ova peščara prostire se na više od 34.000 hektara, a ima status prirodnog rezervata s prvom kategorijom zaštite.

Peščane dine prostiru se u pravcu jugoistok-severozapad (pravac kojim duvaju dominirajući vetrovi) i na Dunavu kod Dubovca dostižu visinu od 63 metra. Biljke i životinje koje ovde postoje, svrstavaju peščaru u rezervat pustinjsko-stepsko-šumskog tipa, s tim što pošumljavanje traje više od 185 godina, kako bi se vezao i smirio pesak i trajno zaštitio širi prostor ovog dela Vojvodine.

Ram

Ram, smešten na desnoj obali Dunava, prvi put se pominje 1128. i to kao mesto u čijoj se blizini odigrala bitka između Vizantije i Ugarske. Mesto je zaista bilo strateški važno, zato što se nalazi na ušću reka Peka (s juga), Nere i Karaša (sa severa) u Dunav. Baš kao u to doba, i danas na ovom mestu postoji skela koja omogućava prelaz preko reke.

Utvrđenje Ram podigao je sultan Bajazit II krajem XV veka kako bi kontrolisao i čuvao ovaj prelaz. Tvrđava je odavno napuštena, ali je u potpunosti očuvana. (Opširnije videti u drugom nastavku ovog feljtona.)

Srebrno jezero

Smešteno na dva kilometra od Velikog Gradišta, Srebrno jezero zapravo je rečni rukavac Dunava zatvoren dvema branama. Jezero je dugačko 14 km, a prosečne je širine 300 metara. Bogato je ribom, mada se čistom reklamom smatra priča po kojoj je upravo iz Srebrnog jezera izvučen najveći šaran na svetu težak 44 kg. Na Srebrnom jezeru napravljeni su peščane plaže, hotel i kamp.

Golubačka tvrđava

Nekoliko kilometara nizvodno od Golupca, na ulazu u Đerdapsku klisuru, nalazi se Golubačka tvrđava koja se prvi put pominje u XIV veku. Podignuta je na nepristupačnoj steni iznad reke, a čini je devet kamenih kula visine do 25 metara, povezanih kamenim zidovima. Tvrđavu je nekada okruživao rov ispunjen vodom, pa se ulazilo preko drvenog mosta.

Po jednoj legendi, tvrđava je dobila ime po divljim golubovima koji su tu imali svoje stanište. Po drugoj, mnogo romantičnijoj, u pitanju je ipak devojka Golubana koja je živela u gradu. O njenoj lepoti toliko se pričalo da je jedan turski paša došao da je vidi i u nju se ludo zaljubio. Uprkos svim njegovim darovima, ona ga je odbijala, pa se paša naljutio i kaznio je tako što je naredio da se Golubana veže za visoku stenu nasuprot gradu. Izdahnula je u mukama – gledajući u svoj grad, gladna i žedna. Grad je po njoj dobio ime, a stena na kojoj je završila zvala se Baba-kaj. Ova stena i temelji grada-utvrđenja potopljeni su kada je izgrađena brana na Đerdapu i kada se podigao nivo Dunava. (Opširnije videti u drugom nastavku ovog feljtona.)

Đerdap

Uz desnu obalu Dunava, na 64.000 hektara pruža se Nacionalni park „Đerdap“ koji, osim Đerdapske klisure i Golubačke tvrđave, obuhvata i planinske predele bogate retkim biljnim vrstama (od kojih mnoge izuzetno retke), brojnim vrstama divljači (orlovi, sokolovi, medvedi, vukovi, šakali, divokoze…), brojne kulturno-istorijske spomenike i 11 vidikovaca visine preko 500 metara.

Đerdap se smatra jednim od najlepših delova na čitavom toku Dunava: osim živopisne klisure, tu su pusti zalivi, šume, stene, rečice, potoci, koji i samom Dunavu daju specifičnu boju.

Dužina dunavskog toka kroz ovaj park iznosi 100 km – od Golupca do Karataša kod Kladova, s tim što je pod zaštitom i uzani šumoviti priobalni pojas širine od dva do osam kilometara: ovaj „priobalni pojas“ uglavnom čine klisure od 50 do 800 metara nadmorske visine. U sklopu parka postoje tri kanjonsko-klisurske doline: Golubačka (duga 14,4 km i na najužim delovima široka 230 metara), Gospođin vir (dužine 15 km i najmanje širine 220 metara) i Kanjon Velikog i Malog kazana (dug 19 km, najmanje širok 150 metara). Veliki i Mali kazan su najuži, najviši i, samim tim, najatraktivniji delovi Đerdapske klisure. Na nekim mestima stene se dižu na 300 metara iznad Dunava, a sve to na širini od 150 do 200 metara. Ovo područje proglašeno je za nacionalni park 1974. godine.

Lepenski vir

Jedno od najznačajnijih arheoloških nalazišta kamenog doba smešteno je u Đerdapskoj klisuri, ali ne na mestu na kojem se prvobitno nalazilo – zbog gradnje hidrocentrale i podizanja nivoa Dunava, čitavo naselje podignuto je za približno 30 metara. Naselje iz perioda od 6500. do 5500. godine pre nove ere otkriveno je između 1965. i 1970. Utvrđeno je da su u razvoju naselja postojale četiri faze tokom kojih su ljudi Lepenskog vira menjali način gradnje i svoje glavne delatnosti. Ribolike figurine iz Lepenskog vira, pravljene od oblutaka kamena, verovatno su predstavljale božanstva povezana s rekom, ali je osim tog rečnog postojao i kult Majke zemlje. Naselje u lepenskom viru predstavlja prvi primer urbanističkih rešenja u Evropi: u svim fazama razvoja postoji centralna građevina ispred koje je prazan prostor okrenut Dunavu, koji je imao ulogu glavnog trga. Svi ostali objekti bili su pravilno postavljeni oko trga, formirajući tako „ulice“ širine oko jednog metra koje vode prema trgu. (Opširnije videti u prvom nastavku ovog feljtona.)

Trajanova tabla

U strmim liticama Đerdapske klisure rimski imperator Trajan je početkom drugog veka usekao put i prokopao kanal kojim je plovidba kroz Đerdap učinjena bezbednom. Svoj graditeljski poduhvat obeležio je tablom koja je 103. godine postavljena iznad puta. Naspram Trajanove table, na rumunskoj strani Dunava, u kamenu liticu uklesan je lik kralja Decebala, poslednjeg kralja Dačana, poraženog 106. godine od Trajanovih legija. Ovaj portret ne potiče iz antičkih vremena, već iz 2004, i predstavlja najveću skulpturu uklesanu u steni u Evropi: Decebalovo oko dugo je 4,3 metra, nos mu je dugačak sedam, a širok četiri metra. (Opširnije videti u trećem nastavku ovog feljtona.)

Đerdap 1 i Đerdap 2

Hidroelektrana Đerdap 1 izgrađena je 1970. godine, deset kilometara uzvodno od Kladova. U pitanju je bio zajednički projekat tadašnje Jugoslavije i Rumunije, a elektranu su otvorili Josip Broz Tito i Nikolae Čaušesku.

Đerdap 2 sagrađen je četrnaest godina kasnije, 80 km nizvodno od Đerdapa I. Ukupno deset agregata puštano je u pogon sukcesivno, od 1985. do 2003.

Diana

Nizvodno od brane hidroelektrane Đerdap I i dalje postoje ostaci rimsko-vizantijskog vojnog logora Diana. Ovaj logor služio je za odbranu kanala koji je eventualnim osvajačima mogao da omogući slobodnu plovidbu Dunavom. Sastojao se od tvrđave, civilnog naselja i groblja, a podigao ga je car Trajan. Logor su delimično spalili Goti 378, a potpuno su ga uništili Huni 443. Početkom VI veka obnovio ga je car Justinijan, a poslednje razaranje bilo je avarsko i slovensko 596. godine.

Na mestu Diane pronađeni su zidovi od raznobojne opeke i kamena, kao i brojni predmeti.

Vrata mira

Nedaleko od centra Kladova, na Dunavu je smeštena i druga turska tvrđava – Fetislam (u prevodu, „Vrata mira“. Tvrđava je izgrađena 1524. na temeljima antičkog grada Zanesa. Na uglovima se nalazi dvanaest kula kružnog preseka koje su služile kao topovske pozicije. I ova tvrđava je dobro očuvana, s tim što su delovi nekoliko kula na rečnoj strani potopljeni zbog izgradnje hidroelektrane i dizanja nivoa Dunava.

Kraj puta

Prahovo je poslednji gradić na „dunavskoj teritoriji“ Srbije, ali je prava poslednja stanica na putu ipak selo Radujevac, poznato po lepoj šljunkovitoj plaži i restoranu na obali.

Reka Timok uliva se u Dunav na tromeđi Srbije, Rumunije i Bugarske.