Beleške burnih odnosa

„Izjutra u 8.00 časova“, 15. septembra 1836, „odvezao sam se u Topčider; pred varoškom kapijom Beograda dočekao me je odred kneževske garde koji me je sproveo do kneževe vile, gde sam primljen s najvećom ljubaznošću. Knez je pokazao vidno zadovoljstvo i prilikom preuzimanja mojih akreditiva, nakon što sam mu se obratio, odgovorio mi je izrazima najvećeg uvažavanja, zahvalnosti i odanosti koje postojano gaji prema najvišem dvoru“.

Ovim rečima Antun Mihanović, nekada „sekretar gubernijskog predsedništva u Rijeci“, a u tom trenutku konzul Podunavske monarhije u Beogradu, opisuje početak redovnih diplomatskih odnosa između Austrijskog carstva i Kneževine Srbije pod upravom Osmanskog carstva, na čelu sa Milošem Obrenovićem. Ljubazan doček nesumnjivo ukazuje na prijateljske odnose dvojice vladara. Ovaj dobar odnos dopunili su i osnažili višestruki kontakti na svim nivoima, preko Srba koji su živeli u Habzburškom carstvu i koji su, poput recimo Dositeja Obradovića, u ratovima protiv Turaka stali na stranu Beča. Vođen u jednakoj meri patriotskim i prosvetiteljskim idejama, on je bio veoma radostan i optimističan u odnosu na rat Habzburga protiv Visoke porte krajem 1780-ih godina. Nakon što su trupe cara Josifa II zauzele Beograd, odao mu je počast u „Pesmi o izbavljenju Srbije“.

Austrijske publikacije i kasnije su se osvrtale na angažman vodećih Srba na strani Austrije. U „poslednjem ratu protiv Turaka“, kako 1820. godine navodi Obnovljeni otadžbinski list, pozivi Josifove vlade i generala urodili su plodom, te su im se brojni Srbi priključili. Đorđe Petrović (Karađorđe), primera radi, vodio je frajkor, a 1804. podigao je i ustanak usmeren protiv slabosti osmanske uprave u području oko Beograda. Ustanak, koji je zbog nerazumevanja na sultanovom dvoru poprimio političko-nacionalni karakter, ugušen je, zbog čega je Karađorđe pobegao u Austriju. Po povratku iz egzila 1817. godine, ubijen je po nalogu rivala Miloša Obrenovića, koji je u međuvremenu kao vešt i realan političar, uz podršku Ruskog carstva, uspeo da postigne kompromis sa Carigradom. Dalja posledica bila je da je Miloš postao vladar sa naslednim pravom nad autonomnom oblašću, gde se sultanovo sizerenstvo svodilo na plaćanje danka i (do 1867) držanje određenih pograničnih utvrđenja.

Ovaj razvoj ujedno je ukazivao i na druge uplive na suštinski kontinuitet srpske istorije. S jedne strane na rivalstvo između srpskih vladarskih dinastija Karađorđevića i Obrenovića, a sa druge na interes Rusije za osmanski posed i balkansku regiju. Trećom niti kontinuiteta može se smatrati veliki uticaj Austrije (Austrougarske od 1867) na razvoj Kneževine Srbije. Sredinom XIX veka, oko 900.000 Srba živelo je u Srbiji, a oko milion njih u Podunavskoj monarhiji. Potonji su 1850/51. godine činili 23,8% stanovništva mađarske teritorije u pravom smislu, a 25,6% i 32,5% u Hrvatskoj i Slavoniji, odnosno u području Vojne krajine. Na teritoriji Bosne i Hercegovine, koja je tokom 1870-ih godina takođe dospela pod habzburšku vlast, srpska populacija je sa 43,5% čak činila najveću etničku grupu.

Tome treba dodati i da se glavni grad Dvojne monarhije, Beč, etablirao kao „Hamburg jugoistočne Evrope“ i kulturno predvorje Balkana u kojem su donošene važne odluke. Recimo, kada je Vuk Karadžić umesto dotadašnjeg književnog jezika, srpskoslovenskog, standardizovao govorni, narodni jezik i reformisao ćirilicu. U Beču, gde je Vuk Karadžić živeo od 1813. godine, sklopljen je sporazum koji se naziva „Bečki književni dogovor“ (1850), a koji je Karadžić sastavio u saradnji sa srpskim i hrvatskim lingvistima u cilju stvaranja jedinstvenog i kodifikovanog književnog jezika Srba i Hrvata.

Do trenutka kada je otprilike istodobno okončano i jezičko normiranje u Kneževini Srbiji, već su bila uspostavljena brojna kulturna udruženja i naučna društva. Ona su daleko izvan okvira svojih neposrednih interesovanja u velikoj meri usmeravala i ubrzavala proces nacionalnog formiranja. Upravo u tom kontekstu, aktivnosti na državnoj teritoriji Podunavske monarhije ponovo su se pokazale kao značajne. Primera radi, još je 1826. godine, po mađarskom uzoru u Pešti utemeljeno udruženje „Matica srpska“, kako bi „pospešilo književnost i prosvećenost srpskog naroda“. Kasnije je ova ustanova preseljena u Novi Sad, koji od tada važi za „srpsku Atinu“.

VOJVODINA KAO CENTAR FORMIRANJA SRPSKE NACIJE U XIX VEKU: S obzirom na brojne tokove kulturnog razvoja, Vojvodina pod Habzburzima može se smatrati „kolevkom srpske nacije“. Tokom XVIII i XIX veka osnivane su škole, izdavane knjige i novine, otvarane čitaonice i pozorišta, i formiran intelektualno i ekonomski vodeći sloj dovoljno sposoban da naposletku, i u samoj susednoj Kneževini Srbiji, podstakne reforme i izgradi i razradi tamošnju državnu upravu. Osim obrazovnog sistema, od toga je ovde koristi imao i pravni sistem. Po uzoru na austrijski Opšti građanski zakonik, odnosno na austrijske trgovinske zakone, trebalo je osigurati naročito imovinske odnose i omogućiti uređen poslovni život. Osim toga, između ostalog dolaze i stručnjaci iz Podunavske monarhije radi regulisanja meničnih carinskih i sudskih postupaka, uređenja policije, finansija i inženjerske delatnosti, kao i ustrojenja upravljanja rudnicima, železnicom i telegrafijom, ali i radi unapređenja građevinarstva, šumarstva i poljoprivrede. Uporedo s tim, intenzivirane su i ekonomske veze, pri čemu su srpski trgovci u početku bili upućeni skoro isključivo na kredite iz Habzburškog carstva, pretežno iz Vojvodine, iz Beča i Budimpešte.

U nastojanjima da se uspostave ustavna prava i ograniči kneževska moć, između 1830-ih i 1850-ih godina, važnu ulogu imali su Srbi koji su prethodno živeli u Podunavskoj monarhiji i u njoj stekli iskustva u tamošnjim preduzećima ili državnim ustanovama. Kako Dimitrije Davidović, autor Sretenjskog ustava (1835), tako i Jovan Hadžić, tvorac prvog Srpskog građanskog zakonika (1844), rođeni su i obrazovanje stekli u Austriji. Od 1842. do 1858. godine, za vreme uprave takozvanih „ustavobranitelja“ pod knezom Aleksandrom Karađorđevićem, Srbi iz Austrije zauzimali su najistaknutije pozicije, radili kao vladarevi savetnici i pisari, bili na čelu sva četiri ministarstva i činili većinu svih činovnika, obrazovanog sveštenstva, učitelja, profesora i lekara.

Upravo je takav povlašćen položaj izazivao kritiku, osobito u domaćim krugovima. „Švabe“ ili „Nemačkari“, dakle Srbi koji su došli „iz preka“, iz Habzburškog carstva, doživljavani su kao konkurencija u borbi za poželjne pozicije, naročito od onog vremena kada je već bilo dovoljno obrazovanih i među lokalnom populacijom, odnosno u mlađoj generaciji, čiji je jedan deo završio studije u drugim zemljama. Već odavno su kao „stranci“ važili pretežno predstavnici iz redova ustavobranitelja, ali i pristalice Obrenovića, koje je trebalo oslabiti. Promena vlasti 1842. bila je praćena bezmalo čistkom u administrativnom aparatu. Proterivanje „Nemačkara“ odmah je opteretilo odnose Srbije i Austrije. Bečka vlada uložila je protest preko svog tadašnjeg konzula, Dimitrija Atanackovića, ali bilateralna komisija koja je trebalo da zaštiti „Švabe“ nije mnogo doprinela poboljšanju situacije.

REVOLUCIJA I KONZERVATIVIZAM: Dok su austrijski Srbi kao i srpski učenjaci u Austriji (npr. Vuk Karadžić) suštinski doprineli izgradnji srpske države i srpske nacionalne kulture, odnosi između dveju vlada nisu bili bez trzavica. Beč je još Prvi srpski ustanak protiv Osmanlija, pod Karađorđem 1804. godine, pratio s nepoverenjem. Naročito u Meternihovoj eri, za Beč nije dolazilo u obzir slabljenje Porte. Tim pre što je državni kancelar želeo da očuva status quo i u jugoistočnoj Evropi, i tek je politikom drugih velesila bio primoran da odstupi od načela koja je iznosio, posebno nakon Bečkog kongresa. Kako je Petrograd podržavao oslobodilačke pokrete u Srbiji, a Beč bio uzdržan po tom pitanju, već se na početku XIX veka dao naslutiti rusko-austrijski konflikt oko spornih oblasti Osmanskog carstva.

Rusofilske struje u Srbiji, osim toga, i same su doprinosile zaoštravanju situacije, premda su suprotnosti u datom trenutku i dalje ublažavane razvojem na političkom makroplanu. Jer, savezi među konzervativnim velesilama sklapani od kraja ratova protiv Napoleona, daleko od toga da su potpuno izgubili na važnosti. Ponekad bi se države ipak ujedinile kako bi spasile „ugroženi poredak i prestole“. Činjenicu da, naročito, Rusko i Habzburško carstvo i te kako uspevaju da se koordinišu kada treba potisnuti demokratska stremljenja, Srbija je uvidela koliko krajem 1830-ih godina. Tada je knez Miloš autoritativni stil vladavine pravdao stavom Beča, Petrograda i Carigrada, koji su šire ustupke „narodu“ odbacili kao „republikanske“, „revolucionarne“ i „zarazne“.

Savez imperija poslužio je kao impuls i u „revolucionarnoj“ 1848. godini. Stremljenja Vojvodine da postane „politički slobodna i autonomna pod žezlom Austrije i krunom Ugarske“ hranile su, doduše, i nade u Kneževini Srbiji da bi se mogla ujediniti sa braćom s one strane granice i time izdejstvovati širenje i vlastite državne teritorije. Naposletku su ti planovi propali, baš kao i nastojanja da se zemlja približi pobunjenim Mađarima ili potraži zaštitu Rusije, i to sve sledom razvoja u Podunavskoj monarhiji i saveza između ruskog cara i Habzburga. Pomoću naoružanja iz Rusije, novi austrijski car, Franc Jozef, ugušio je mađarski pokret za sticanje nezavisnosti, koji opet nije imao mnogo simpatija za zahteve etničkih manjina. Južni Sloveni, koji su već dugo davali prioritet restrukturiranju u odnosu na rušenje Podunavske monarhije, postepeno su se uz podršku bečkog Dvora uključili u pohod za očuvanje vrhovne vlasti Habzburga u Mađarskoj, ali su takoreći kao protivuslugu 15. maja 1848. proklamovali stvaranje „srpske Vojvodine“ kao sopstvene teritorije slobodne srpske nacije pod habzburškom krunom Svetog Stefana. Oslabljena centralna sila u Beču u velikoj meri je prihvatila zahteve Srba i, 18. novembra 1849, Carskim patentom formirana je autonomna upravna jedinica „Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat“. Ovo područje izuzeto je iz ugarskog supremata i stavljeno neposredno pod hegemoniju centralne vlade u Beču. Regijom je upravljao namesnik sa sedištem u Temišvaru. Zvanični službeni jezici bili su nemački i jezik koji se tada nazivao „ilirski“, a kasnije će postati srpskohrvatski. No, ova prva srpska samouprava u okviru Podunavske monarhije bila je relativno kratkotrajna. U početku još uživajući podršku Beča, stremljenja Srba ka autonomiji bila su izložena ne samo otporu Mađara, već i Rumuna i Podunavskih Švaba. Nakon što je Austrija 1859. pretrpela poraz od Italije, krunovina „Vojvodstvo Srbije“, koja je navedenim carskim patentom uređena tek kao „privremena upravna jedinica“, rasformirana je, i celokupna teritorija ponovo je podvedena pod ugarsku Krunu, odnosno pripojena je Hrvatskoj i Slavoniji.

U Kneževini Srbiji, koja je 1848. slala i dobrovoljce u krizom uzdrmanu susednu imperiju, čulo se sve više kritike na račun „licemerja i iskvarenosti“ predstavnika Dvojne monarhije, dok je hrvatskom banu, Josipu grofu Jelačiću, prebacivana poniznost pred „najvišom carskom kućom“. Nakon rasformiranja Vojvodstva, naposletku su i Južnougarski Srbi u vezi sa angažmanom za krunu Franca Jozefa govorili o „nezahvalnosti Beča“, pri čemu je antiaustrijska struja ponovo uprkos iskustvu iz 1848/49. godine omogućila mađarsko-srpsko približavanje. Posledica ovih struja bilo je kreiranje koncepta Podunavske federacije između Hrvatske, Srbije, Rumunije i Mađarske, čijeg najpoznatijeg revolucionara, Lajoša Košuta, jedva da je i krug pristalica shvatao ozbiljno sa takvim idejama.

Preostalo je prevashodno novo međusobno podozrenje Habzburškog carstva i Kneževine Srbije, koja je u metropoli Dvojne monarhije na Dunavu neretko viđena kao kolevka zavereništva. Teodor Radosavljević, budući na čelu „generalnog konzulata Dvojne monarhije“ u Beogradu, unapređenog u jesen 1850. godine, zabeležio je shodno tome: U gradu „sam sreo grupu emigranata i politički osumnjičenih, koji su bili pod zaštitom Engleske, Francuske i Sardinije“ i kojima je nekadašnji ministar unutrašnjih poslova Srbije „omogućio povoljniji položaj. (…) Za kratko vreme sam u srpskoj vladi uticao na to da svi emigranti i politički osumnjičeni iz ugla Austrije budu ne samo shodno traktatima u roku od dvanaest sati sprovedeni u unutrašnjost zemlje, nego da u potpunosti budu proterani iz Srbije put Turske“.

MOĆ I NEMOĆ HABZBURGA: Generalni konzul Austrije, Radosavljević, osećao se kao predstavnik hegemonijske sile, pa je i njegov nastup shodno tome bio energičan. Naposletku je smatrao i da je „engleski, francuski, pa čak i ruski uticaj u Srbiji, koji je toliko uzeo maha (…), potpuno potisnut, a ugled i moć Austrije dovedeni su do najvišeg mogućeg stupnja i ona je favorizovana u prvoj liniji“.

Izveštaj caru Francu Jozefu datiran je 16. avgusta 1859. godine. U to doba Habzburzi su kao što je već ukratko nagovešteno morali da prihvate poraze i gubitak teritorije u Italiji, tako da su vesti iz Beograda, odnosno opšti razvoj u jugoistočnoj Evropi, pružali mogućnost da se polako potraži teritorijalna kompenzacija na drugom mestu. Važan preduslov u ovom kontekstu bilo je i to što je Rusija izgubila Krimski rat, vođen od 1853. do 1856. godine. Rusko carstvo je i u jugoistočnoj Evropi izgubilo na uticaju.

Za razliku od toga, Austrija je kod kneza Aleksandra Karađorđevića uživala skoro svemoćan položaj, budući da ga je Radosavljević kontinuirano savetovao, i diplomatija Dvojne monarhije, shodno tome, imala presudan uticaj na spoljnu i unutrašnju politiku Srbije. Delom i zbog toga nastao je nemir među stanovništvom i političkim predstavnicima Kneževine. Aleksandar, koji je optuživan da se prodao „Švabama“, na kraju je i svrgnut 1858. godine, nakon čega je otišao u egzil, u Austriju. Do tada je, takođe u egzilu, u Austriji, boravio i njegov naslednik Miloš Obrenović, koji je već vladao Kneževinom Srbijom od 1815. do 1839. godine. Srpska Narodna skupština ponovo ga je postavila na mesto kneza, a njegova kratka vladavina do 1860. godine bila je u znaku snažnog stremljenja ka većem stepenu samostalnosti. Veliki uticaj Habzburga, koji je njegov prethodnik dopuštao, za Obrenovića je predstavljao prvorazrednu nepriliku.

Nakon smrti 1860. godine, nasledio ga je sin Mihailo, koji je takođe izazvao tenzije sa Austrijancima time što je prodoru velesila hteo da se suprotstavi ujedinjenjem sa drugim južnoslovenskim narodima i formiranjem balkanskog saveza. Sukob sa Bečom prvi put je dostigao vrhunac kada je Mihailo, 1862. godine, zahtevao od Osmanlija da predaju utvrđenja Beograd, Kladovo, Smederevo, Soko, Šabac i Užice. Naročito se u Beogradu situacija zaoštrila i došlo je do primene sile. Posredstvom velesila, naposletku je 1867. usledilo povlačenje osmanskih garnizona. Podunavska monarhija je na rastući stepen suvereniteta Kneževine Srbije reagovala unapređenjem diplomatskih odnosa sa Srbijom. Car Franc Jozef je 28. oktobra 1868. odobrio predlog kancelara Monarhije, Bojsta, prema kojem u Beograd „valja izaslati diplomatskog zastupnika i njemu podređenog funkcionera u rangu konzula“. U međuvremenu, Habzburzi su dodatno oslabljeni vojnim neuspesima protiv Pruske. „Carska kuća“ morala je da se odrekne Venecije. Kako u Italiji, tako je i u Nemačkoj nakon bitke kod Sadove, početkom jula 1866, izgubila svaki značajniji uticaj, dok istovremeno više nije bilo moguće odlaganje reformi u unutrašnjoj politici, te su i odgovarajuće inicijative dovele do izjednačenja Austrije i Ugarske. Spolja gledano, pitanje ugleda poljuljane imperije sada je više nego ikada dovođeno u vezu sa željom za širenjem moći na Balkanu.

Utoliko pažljivije se u Dvojnoj monarhiji pratio razvoj događaja u Srbiji, gde je u junu 1868. ubijen knez Mihailo Obrenović, a da to ipak nije dovelo do nove smene dinastija. Zapravo su, naročito, beogradski vojni krugovi podržali još uvek maloletnog nećaka drugog kolena kneza Miloša, Milana, dok je namesništvo istovremeno usvojilo Ustav (takozvani „Namesnički ustav“), prema kojem je prvi put predstavništvo naroda, dakle Skupština, ograničavalo vladarevu moć. Skupština je od tog trenutka imala mogućnost da učestvuje u zakonodavstvu i na raspolaganju joj je bilo ograničeno pravo učešća u donošenju državnog budžeta. Novi Ustav pružao je i nove mogućnosti razvoja političkog života, budući da su njime predviđeni parlamentarni izbori (na svake tri godine) podsticali formiranje političkih saveza.

Habzburško carstvo je, za razliku od Rusije i Porte, dalo saglasnost za uspostavljanje bližeg kontakta sa novom, austrofilskom vladom u Beogradu, olakšalo granični saobraćaj, i čak je razmatralo sklapanje političkog sporazuma. Konzul Dvojne monarhije, Benjamin Kalaj, predložio je Srbiji u jesen 1870, uz znanje cara Franca Jozefa, čak i podelu Bosne. I to premda je austrougarski ministar spoljnih poslova, Đula Andraši, nedugo zatim pokazao nezadovoljstvo zbog Milanovih simpatija za carsku Rusiju. Naročito su u trgovinskom smislu bilateralni odnosi igrali izuzetno važnu ulogu. Srbija je imala koristi od toga na osnovu brojnih novina u modernizaciji. Ukidanje vojne granice nakon pada feudalnih struktura i uvođenje opšte vojne obaveze u Podunavskoj monarhiji, ujedno je donelo napredak pograničnim regijama Hrvatske i Slavonije. Tako, na primer, u oblasti školstva, uređenja sudova, gradnje puteva, kao i zbog formiranja većih tržišta, odnosno privrednog prostora. Iz ugla Beograda, naročito po pitanju vlastitih poljoprivrednih proizvoda, oblasti na obodima Habzburške monarhije bile su od presudnog značaja, čime je potonja postala još dominantnija u privredi Srbije.

Politički preokret naposletku je došao sa ustankom u Bosni i Hercegovini 1875/76. godine, kada je Srbija stala na stranu pobunjenika protiv Turaka. Rusko-turski rat koji je usledio, kao i plan da se prema Sanstefanskom miru osnuje „Velika Bugarska“ pod hegemonijom Petrograda, doveli su na kraju do preuređenja regionalnih odnosa na Berlinskom kongresu. Austrougarska je okupirala sporna područja, ne bez lokalnog otpora i žestokih protesta u kojima su prednjačili srpski liberali u Vojvodini. S druge strane, mnogi neslovenski poslanici u bečkom parlamentu, Carevinskom veću, posmatrali su zauzimanje slovenskih provincija i kao opasnost po položaj germanstva u Monarhiji. Njihov otpor prema sve izraženijem imperijalističkom pravcu kojim je vlada Dvojne monarhije išla po pitanju jugoistočne Evrope, pratila je i kritika mehanizama slobodnog tržišta i jačanja nacionalnih struja. Kada se sve sabere, na ovom temelju je, sukobom oko politike Habzburškog carstva prema „Orijentu“, odnosno Balkanu, okončana hegemonija liberala u „Cislajtaniji“, dakle u zapadnoj polovini Podunavske monarhije.

OSLONAC NA AUSTRIJU: Uprkos iritiranosti brojnih Srba zbog toga što je Austrougarska okupirala Bosnu i Hercegovinu, zvaničan odnos Beča i Beograda tokom daljeg razvoja ostao je pozitivan. Ipak je član 34. Berlinskog ugovora pružao Srbiji punu nezavisnost od Osmanskog carstva i proširio državnu teritoriju ove zemlje dodelivši joj oblast oko Niša. Diplomatija Dvojne monarhije reagovala je podigavši bilateralne diplomatske odnose na viši nivo time što je dotadašnja diplomatska kancelarija unapređena u poslanstvo, kako je ostalo sve do 1914. godine. Za prvog austrougarskog izaslanika u Srbiji, „najvišom odlukom“ postavljen je 30. oktobra 1881. godine grof Rudolf Kevenhiler-Meč. U Srbiji je kralj Milan oberučke prihvatio rastuće interesovanje Austrougarske, budući da je razočaran fokusom carstva Romanovih na „Veliku Bugarsku“ tokom prethodnih godina, bio, svakako, spreman za intenzivniju saradnju sa Bečom. Naklonost Austrougarske imala je svoj vrhunac u sklapanju takozvane Tajne konvencije, 1881. godine. Ovaj sporazum između Srbije i Austrougarske se sastojao iz dva dela: trgovinskog ugovora od 6. maja, i političkog sporazuma potpisanog 28. juna. Trgovinski ugovor nije sadržao samo pogodnosti za međusobnu trgovinu dveju strana, nego i finansijske injekcije iz Austrije i elemente iz oblasti veterine, koji su bili izuzetno važni za obiman izvoz stoke iz Srbije. Dok je Tajna konvencija kratkoročno opet dovela do intenzivnije saradnje između Srbije i Austrougarske, dugoročno gledano je Beču pružala mogućnost da još bolje kontroliše susednu zemlju, a naročito da reguliše izvoz stoke iz Srbije. Politički sporazum u okviru Tajne konvencije bio je dalekosežan, te je tako podrazumevao međusobnu neutralnost u slučaju rata i diplomatsku pomoć, čak i uveravanja Beča da će se zauzeti za dodatno unapređenje statusa savezničke zemlje. Potonje je bilo presudno kada je godinu dana kasnije u Srbiji proglašena kraljevina i kada se austrougarska diplomatija uspešno angažovala za njeno priznavanje kod velesila. Za uzvrat, Srbija se obavezala da barem deset godina neće iznositi teritorijalne zahteve prema Bosni i Hercegovini i Novopazarskom sandžaku.

Naročiti dokaz za novi položaj Austrougarske kao sile zaštitnice u Srbiji, dao je naposletku srpsko-bugarski rat 1885. godine. Tada je Kneževina Bugarska protiv volje Rusije i kršeći Berlinski sporazum odlučila da se ujedini sa Istočnom Rumelijom, a takva odluka je navela kralja Milana da krene u nepopularan i bezuspešan pohod protiv suseda. Protivnik je naposletku krenuo u ofanzivu, zbog čega je Kevenhiler-Meč dobio nalog da Bugarskoj prenese želju Franca Jozefa za prekidom neprijateljstva. U suprotnom bi se, kako je glasilo upozorenje, „Njegovo Visočanstvo Car“ smatrao primoranim da „bdi nad interesima Kraljevine Srbije“ i „koliko danas svojim trupama“ izda naredbu da „pređu granicu“. Pretnja vojnom akcijom habzburških oružanih snaga i angažman bečke Vlade pri uspostavljanju Bukureštanskog mira u martu 1886, u teritorijalnom smislu značili su povratak na status quo. Ali na političkom planu su se odnosi moći u Srbiji već odavno promenili, tako da je usled rastućih političkih sukoba sa radikalima, koji su tada bili u usponu, kao i iz ličnih razloga, kralj Milan početkom 1889. godine abdicirao u korist svog maloletnog sina, Aleksandra Obrenovića.

Godine 1881. nastale su nove političke grupacije koje su sve više koristile nacionalnu retoriku, pri čemu je Radikalna stranka svojom narodnom orijentacijom dobila naročit priliv, i već 1883. izašla iz izbora kao najjača sila. No, Kruna je odbijala da poveri radikalima formiranje vlade. Nakon zatvaranja skupštine došlo je do nemira i pobuna. Radikali su bili eliminisani, sve dok Milanov teški krah protiv Bugarske nije doveo do preokreta. Još pre nego što je abdicirao zbog niske popularnosti, pokušao je da pronađe kompromis sa radikalima. Uporedo sa tim, novi Ustav iz 1888. godine oslanjao se na zapadnoevropske, liberalne uzore. Ojačana su ovlašćenja zakonodavnog tela i utrt je put za reformu izbornog prava.

Treba dodati i to da su posebno naglašavane starije vizije budućnosti u maloj srpskoj državi, koje su se zasnivale na pokretima ponovnog nacionalnog buđenja i okupljanja, naročito u Poljskoj i Italiji, i propagirale oslobođenje preostalih Južnih Slovena pod tuđom vlašću. Osobito je „Načertanije“ koje je 1844. godine, za vreme kneza Aleksandra Karađorđevića, predložio tadašnji ministar unutrašnjih poslova, Ilija Garašanin, nadahnjivalo fantazije o budućoj velikoj državi koja bi uključivala sve Srbe, odnosno „srpske narode“. Ubeđen u skori raspad Osmanskog carstva, Garašanin je prvenstveno Habzburšku monarhiju video kao glavnog suparnika u budućnosti. „Austrija“ sa svojom južnoslovenskom populacijom, kako je on smatrao, „mora stoga svakako ostati neprijatelj srpske države“, koju je video kao svojevrsnu kolevku velikog balkanskog ujedinjenja. Iako je „Načertanije“ bilo tajni program, političari u zemlji bili su od samog početka upoznati sa Garašaninovim konceptom. A i u Podunavskoj monarhiji se, najkasnije tokom vladavine Milana Obrenovića, znalo za nacrt. Početkom 1883. godine ministarstvo spoljnih poslova Dvojne monarhije dobilo je prepis dokumenta. Dat je nalog da se sačini prevod na nemački.

KONFRONTACIJA BEOGRADA I BEČA: Ekspanzija put koje je krenulo Habzuburško carstvo, i jugoslovenske, odnosno velesrpske, ideje kao par suprotnosti bile su preduslov za trajnu konfrontaciju Beča i Beograda, gde se, osim toga, pod kraljem Aleksandrom, odnosno najpre pod namesništvom koje je vladalo umesto njega, ispoljavao i sve jači ruski, ali i francuski uticaj. Stoga ne iznenađuje što odnosi između Srbije i Podunavske monarhije nisu zahladneli tek ubistvom kralja Aleksandra i smenom dinastija u korist Petra I Karađorđevića 1903. godine. Proaustrijska orijentacija zemlje oslanjala se prevashodno na Dvor, dok su se naročito sve snažniji radikali odavno odlučno izjasnili protiv nastavka dotadašnjeg spoljnopolitičkog kursa, nezadovoljni prvenstveno zbog ekonomske zavisnosti od susedne imperije.

Zatim su negodovanje izazivali i nestalan stil života i odluke Aleksandra Obrenovića, koji je povukao očeva ustavna ovlašćenja iz 1888. godine, odnosno, potezom iz 1901, tek delimično ih ponovo vratio na snagu. Posledica toga bila je faza krajnje nestabilnosti, sa stalnim restrukturisanjima vlade i sa otvorenim antagonizmom između Austrije i Srbije. Kako je njihova moć jačala, naročito su radikali, stremeći ka ekonomskoj nezavisnosti i, osim toga, naklonjeni Rusiji i panslovenstvu, bili trn u oku državnog vrha Dvojne monarhije. Podunavska monarhija je sledstveno tome počela već 1890. da vrši pritisak, tako što je u više navrata sprečavala izvoz stoke iz susedne zemlje. Samo između 1897. i 1902, Habzburško carstvo se više puta odlučilo za uvođenje ekonomskih „kaznenih mera“. Od 1899. do 1905, između dve zemlje nastao je, takoreći, brodski rat na Dunavu i Savi, sve dok Austrija početkom jula 1906. nije izdala zabranu uvoza i tranzita srpske stoke, peradi i životinjskih proizvoda, i dok sukobljene strane nisu počele da maksimalnim carinama zagorčavaju život jedna drugoj. Carinski rat, ili „Svinjski rat“, koji je trajao do 1911. godine, nikako nije doneo rezultate kojima se vlada Dvojne monarhije nadala. Na mesto dotadašnjeg habzburškog privrednog monopola u brojnim oblastima, došli su novi spoljnotrgovinski partneri i forsirana je industrijalizacija Srbije, čime je zemlja stekla dodatni stepen samostalnosti.

U tom trenutku, s obzirom na sukob oko carina, izvoznih i uvoznih propisa, svakako je prevladala ljutnja, naročito među poljoprivrednim proizvođačima, i time među najširim slojem populacije u Srbiji.

Ako je Carinski rat jasno ukazao na antagonizam između Srbije i Austrije, onda ga je aneksija Bosne i Hercegovine 1908. godine dovela do vrhunca (…)