U poslednje dvije godine sve se rjeđe oglašavaju „dobri poznavaoci“ islama iz devedesetih godina i za vrijeme rata u BiH. Vjerovatno i zbog toga što ta tema ne privlači pažnju čitalaca, gledalaca i slušalaca kao ranije. Na to se nadovezuje presija aktuelnih unutrašnje-političkih događaja koji su preokupirali pažnju čak i onih koji su se svojevremeno naslađivali različitim interpretacijama islamskog učenja, naročito u nekim medijima. Na pad interesovanja za tu vrstu štiva uticala je i postupna, mada ne i potpuna normalizacija odnosa Beograda i Sarajeva. Stiče se utisak da su se „analitičari“ te vrste istrošili tako da više ne mogu da podignu tiraž novina niti povećaju slušanost radio i TV stanica.
– Izrazito negativan odnos prema islamu imao je ranije za cilj da obezbijedi izvjesni legitimitet rata u BiH. Nakon završetka oružanih sukoba, u medijima u Srbiji jenjava ta vrsta propagande. Islam i muslimani se sve manje spominju kao najveći neprijatelji Srbije, hrišćanstva, pa i Evrope. Do uočljivijeg stišavanja dolazi nakon pada Miloševićevog režima – kažu u Informativnoj službi Islamske zajednice Sandžaka. Naravno, to se ne odnosi na sve medije. Pri tome ukazuju na to da „neki i dalje imaju neprijateljski stav prema islamu“. „Među takve spadaju ‘Književne novine’, koje bi po nazivu i kulturnoj misiji trebalo da zrače širinom i sučeljavanjem mišljenja kompetentnih ljudi.“
MUFTIJE: Uočljivo je da je muftija beogradski Hamdija efendija Jusufspahić zastupljeniji u beogradskim visokotiražnim novinama, a manje u onima koji u javnosti imaju tretman građanski orijentisanih listova. Možda i zbog njegove sklonosti da ponekad javno iskazuje negativan odnos prema Islamskoj zajednici Sandžaka, koju su sadašnje vlasti priznale kao legitimnog predstavnika tamošnjih muslimana. Na drugoj strani, muftija sandžački Muamer efendija Zukorlić već dvije godine vodi sudski spor s „Nedeljnim telegrafom“ zbog „konstrukcija koje su imale ružne efekte“. To je jedini sudski spor te vrste.
Otvaranje Univerziteta u Novom Pazaru uzburkalo je duhove u skoro svim medijimaa u Srbiji. Događaj je izazvao više podozrenja nego prećutnog odobravanja. U Informativnoj službi IZ Sandžaka skreću pažnju na nekorektnost, primjera radi, iskazanu u emisiji RTS-a (drugi program) u kojoj je, između ostalog, rečeno da je to jedina visokoškolska ustanova u kojoj se ne radi petkom, što je čista izmišljotina. Uslijedio je komentar u mjesečniku „Glas islama“, u kome se kaže da je osnivanje pomenutog univerziteta „toliko razgoropadilo preostale bojovnike RTS-a da se nisu mogli dalje prikrivati“. Isto tako, žestoko se zamjera novinaru i sagovornicima na tome što su prećutali „činjenicu da je skoro 40 odsto profesora na ovom univerzitetu srpske i crnogorske nacionalnosti“. Podsjeća se, takođe, da je „ratovima u Sloveniji, Hrvatskoj, BiH i na Kosovu prethodila medijska kampanja pripremanja terena pod vođstvom ratnohuškačke harange Radio-televizije Srbije“.
Koliko god je otvaranje pomenutog univerziteta izazvalo uglavnom negativne reakcije, toliko je prije godinu dana zajednički nastup predstavnika vjerskih zajednica (ne svih) u zahtjevima za uvođenje vjeronauke u osnovne i srednje omekšao i tvrdokornije zagovornike ignorisanja i nipodaštavanja drugih i drugačijih. Nije se mogla pročitati ili čuti primjedba na račun većinske crkve zašto „šuruje“ s drugim vjerskim zajednicama. Jednostavno, zajednički interes i cilj nadvladao je razlike i stereotipe koji su obilježili proteklu deceniju. Reportaže i bilješke s prvih časova vjeronauke, susrete vjeroučitelja iz raznih vjerskih zajednica podsjećale su na nekadašnja vremena u kojima je „sve moralo da bude u redu, makar i ne bilo“.
TOPALOVIĆ: Terorističke akcije u Njujorku i Vašingtonu bile su povod brojnim napisima u kojima se „islam i muslimani fokusiraju kao opasnost i na ovim prostorima“, podsjećaju u Informativnoj službi IZ Sandžaka. Mediji su, uglavnom, koristili pisanje i izvještaje strane štampe uz obilatu upotrebu izraza koji su korišćeni uoči i za vrijeme rata u BiH (fundamentalizam, islamski ekstremizam…), ali je odnos prema prvom kojeg su prozvale Sjedinjene Američke Države, Osami bin Ladenu, bio nešto „umjereniji“ nego na Zapadu. U to vrijeme pojavio se i grafit na Slaviji: „Ladin bine, Srbine“, koji je na svoj način govorio o raspoloženju „prema neprijateljima Amerike“.
Događaji u drugim zemljama, uključujući i susjedne, pune domaće novine. Tako je ubistvo tri člana hrvatske porodice Anđelić, u selu Kostajnica kod Konjica, od strane Muamera Topalovića, iskorišćeno kao povod da se ukaže na šire opasnosti od „islamskog radikalizma“. U nizu biografskih podataka o ubici koji je, kako su pisali mediji, priznao da je počinio zločin „iz ideoloških i verskih pobuda“ akcenat se stavlja na njegovu pripadnost organizaciji „Aktivne islamske omladine“. Događaj je povezan s domaćim terenom. Tako je, prema „Politici“, „zločinac odranije poznat srpskoj policiji“ jer je „planirao atentat na Slobodana Miloševića“. Ovaj detalj podsjeća na stare priče o raznim organizacijama („Osa“ i sl.) čiji je cilj bio likvidacija bivšeg predsjednika Srbije i Jugoslavije.
Ovaj tragični događaj povezuje se, na indirektan način, s određenim pojavama u dijelovima Sandžaka i pamfletom u kome se muslimani pozivaju da ne učestvuju s hrišćanima u proslavi njihovih blagdana. Slični pamfleti pojavili su se i u Mostaru. U širim tekstovima („Glas javnosti“) ukazuje se na pojavu vehabija, bez konkretnijeg objašnjenja ovog pojma, i na ovim prostorima.
Korektno je preneseno misljenje dvojice vjerskih velikodostojnika povodom ubistva kod Konjica. Citiran je vrhovni poglavar Islamske zajednice BiH Mustafa efendija Cerić, koji je rekao: „Ako je istina da je zločin počinio musliman, pozivajući se na vjeru, onda je to zločin protiv vjere i islama“. Kardinal Vinko Puljić događaj posmatra iz drugog ugla. On smatra da je uhapšen ubica „a pravi zločinac je onaj koji je ubicu naučio da treba ubijati u ime vjere u Boga“.
Nedostatak skoro svih medija u Srbiji jeste u tome što ne daju prostor predstavnicima manjinskih vjerskih zajednica da sami govore o svojoj vjeri. Jer, dosadašnje iskustvo je pokazalo da interpretacije tog učenja iz „druge ruke“ ili od strane „stručnjaka“ ima više za cilj da predstavi određenu vjersku zajednicu i njene pripadnike kao „uhode“, „sumnjive“ i, u krajnjem slučaju, kao neprijatelje.
Samoupravno buđenje islama
„Je li Alah nesvrstan?“, naslov je podužeg komentara Hide Biščevića, objavljenog u zagrebačkom „Vjesniku“ (1987). Koliko god je takav naslov za muslimane bio „ćafirski“ (nevjernički), niko o tome nije smio javno da progovori. Zbog toga što je tada nesvrstavanje tretirano kao jedina alternativa blokovskoj podjeli svijeta i strateški cilj jugoslovenske spoljne politike. On je, doduše, objasnio da bi ta grupacija zemalja htjela „da islamski skupovi usvajaju rezolucije koje će odgovarati njihovim projekcijama i biti ‘u brazdi’ nesvrstavanja. Istodobno, oni bi u ime tog interesa najradije prešutjeli mnoge ‘neugodne’ aspekte razbuđenog islamskog etosa, posebno pred domaćom javnošću“. Na to se nadovezuje njegova tvrdnja da su tadašnje vlasti prećutkivale „neugodne aspekte probuđenog islama“ od Kosova do Sarajeva i da su to „ozbiljni razlozi za promišljanje cijelog kompleksa odnosa između islama i „nesvrstane/samoupravne jugostvarnosti“. Ovakav pristup „islamskom buđenju“ kasnije je u nekim drugim dijelovima bivše zajedničke države nadograđivan različitim tumačenjima, koja nisu imala nikakvog osnova u ovoj monoteističkoj religiji. U suštini, oni su bili smjesa odbrane samoupravnog socijalizma – komunizma i deformisanog nacionalizma, koji je predstavljao pogonsku snagu u ratovima i etničkim čišćenjima.
Talibani i Bin Laden
U medijima se i dalje često koriste termini „islamski fundamentalizam“, „islamski džihad“, „islamski ekstremizam“ i drugi termini koji, uglavnom, potiču iz vremena islamske revolucije u Iranu (1979). Prvi termin prednjači u široj upotrebi i kroz njega se provlače brojne teze koje nemaju veze s islamom kao religijom. Pri tome se zaboravlja da je vjerski „fundamentalizam“ (lat. fundamentum: temelj) porijeklom iz Amerike. Prvi su ga zvanično upotrijebili američki protestanti. Čak je osnovano Svjetsko hrišćansko fundamentalističko udruženje (WCFA) 1919. godine. Njegovi članovi su zagovornici bukvalnog čitanja Biblije, bez tumačenja, i izgradnje društva isključivo na temeljima vjere. Ovaj termin, inače, ne poznaje islamska teologija u njegovom sadašnjem značenju i tumačenju. Zapadnjaci su ga „nakalemili“ na islamsku revoluciju u Iranu, a kasnije je počeo da se upotrebljava za sve one koji se iz islamskog svijeta smatraju ekstremistima. Isto tako, talibani su postali sinonim za „mračne snage iz islamskog svijeta“. Ovaj naziv počeo je da se upotrebljava u domaćoj štampi i za grupe koje, na svoj način, štite pravoslavlje. Tipičan je naslov u beogradskom NIN-u „Pravoslavni talibani“ povodom događaja ispred Patrijaršije Srpske pavoslavne crkve u Beogradu na Badnje veče kada je pedesetak mladića spriječilo pripadnike Anglikanske crkve da vrše bogosluženje u Kapeli svetog Simeona Mirotočivog. Pažnju privlači i potret predsjednika vojnog krila Irske republikanske armije Džerija Adamsa u listu „Danas“, koji je malo čudno naslovljen: „Urbani Bin Laden“.
