U narativu koji se pažljivo njeguje u domaćoj javnosti, priča o ljubavi Kineza prema Srbima zauzima posebno, gotovo mitsko mjesto. Predstavljena kao “čelično prijateljstvo” iskovano u zajedničkoj prošlosti i cementirano podrškom u teškim vremenima, ova teza postala je nezaobilazni dio političkog diskursa i popularne kulture. Međutim, dok se sa oduševljenjem dočekuju kineski zvaničnici i investicije, a bilateralni odnosi podižu na “prijateljski” nivo, postavlja se pitanje da li iza ove grandiozne retorike stoji istinska naklonost ili se radi o vješto vođenoj geopolitičkoj i ekonomskoj strategiji.
ŠTA KAŽU ISTRAŽIVANJA?
Nema dostupnih istraživanja o tome kako građani Kine percipiraju Srbiju i Srbe. Da li Kinezi vole Srbe ili je to isključivi plod naše percepcije? Ovde treba početi od objašnjenja da li je prijateljstvo zaista “čelično” i bezrezervno.
Prema istraživanju Instituta za evropske poslove, rađenom krajem 2023. godine, velika većina građana smatra Kinu prijateljskom državom, njih 75 odsto. Skoro polovina ispitanika ima pozitivan stav o kineskom političkom uređenju, dok 64 odsto vjeruje da će budući odnosi biti još bolji. Zanimljivo je da gotovo niko od ispitanika, njih 96 odsto, nikada nije bilo u Kini.
Takođe, istraživanje je pokazalo da 38,5 odsto ispitanih građana na skali od jedan do pet, daje najvišu ocjenu odnosima između Srbije i Kine. Oko 35 odsto ispitanika daje ocjenu četiri, dok je petina odnose označila srednjom ocjenom. Zanimljivo je da se većina građana koji Kinu percipiraju kao prijateljsku državu o odnosima Srbije i Kine informišu putem televizije, dok se najmanji dio informiše kroz društvene mreže.
Dodatno, postoje i regionalne i generacijske razlike u percipiranju Kine kao prijateljske države. Najmanje ljudi srednjih godina, u Beogradu i većim gradovima, vidi Kinu kao prijateljsku državu.
Istraživanje IPSOS-a rađeno godinu dana prije pomenutog daje slične rezultate – oko 64 odsto ispitanika imalo je pozitivno mišljenje o Kini.
Sa druge strane, podrška Evropskoj uniji u Srbiji (kao najvećem rivalu kineskom ekonomskom uticaju) značajno je opala u posljednjih dvadeset godina. I dok je početkom dvijehiljaditih pozitivan stav prema ulasku u EU imalo 80 odsto građana, danas je taj broj tek malo iznad 40 odsto. Razlog ne leži u porastu kineskog uticaja, već primarno u nekonzistentnosti i tromosti evropskih integracija.
MEKA MOĆ KINEZA
Za razliku od nekih drugih supersila, kineski uticaj u međunarodnim odnosima zasniva se isključivo na mekoj moći – pretežno ekonomskoj. Ulažući u velike infrastrukturne projekte, izgradnju puteva, luka, željeznica i energetskih postrojenja, kao i dajući velike kredite bez pretjeranih garancija, Kina osigurava političko prisustvo u regionima koji su joj od značaja. Tu se prvenstveno radi o zemljama u razvoju, sa posebnim akcentom na zemlje globalnog juga, Zapadni Balkan, kao i članice Inicijative “Pojas i put”.
Enormnim investicijama, Kina ne samo da radi na stvaranju dobrih bilateralnih odnosa (posljedično jačanju svog prisustva), već i nerijetko stvara situacije u kojima zemlje u kojima se investira postaju ekonomski zavisne. Ovakav pristup, bez uslovljavanja koje je karakteristično za EU (vladavina prava, demokratski standardi itd) posebno je dopadljiv državama u razvoju.
Pored ekonomije, integralni dio kineske meke moći je i kulturna diplomatija. Izvozom konfučijanske doktrine, Kina stvara sliku mirnodopske supersile koja ima isključivo “prijateljske” namjere. Tako se kreira tiha propaganda u kojoj se Kina predstavlja kao bolja opcija, za razliku od “onih” koji se isključivo vode svojim interesima.
ISKORIŠĆAVANJE POGODNIH MOMENATA
Kao što se pozitivan stav srpske javnosti o Rusiji i uvjerenje u istorijsko prijateljstvo bazira na vjerovanju da je Rusija u velikim nedaćama srpskog naroda uvijek bila spremna da pomogne, tako se i danas ideja o “čeličnom prijateljstvu” u političkim narativima gradi prevashodno na kriznim momentima.
Tako je popularnost Kine i Kineza u Srbiji enormno porasla tokom pandemije korona virusa kada je zvanični Peking donirao opremu i vakcine. Sa druge strane, Kina nerijetko podržava stavove Srbije u međunarodnim organizacijama, prevashodno Ujedinjenim nacijama, što se dodatno koristi za jačanje narativa o “čeličnom prijateljstvu”. Primjera radi, incident iz 1999. godine, kada su NATO avioni bombardovali kinesku ambasadu u Beogradu i ubili troje kineskih državljana i dalje je vrlo prisutan u javnom diskursu. Iako je tadašnja kineska reakcija u Savjetu bezbjednosti prvenstveno bila bazirana na kršenju njihovog suvereniteta, oko ovog događaja se takođe stvorio mit o prijateljstvu Beograda i Pekinga.
Svi ovi narativi posebno dolaze do izražaja prilikom posjeta kineskih zvaničnika Beogradu, kada se koncept “čeličnog prijateljstva” i posebne pažnje Kineza prema Srbiji dodatno naglašava.
DA LI KINEZI BAŠ NAS VOLE?
Inicijativa “Pojas i put”, pokrenuta 2013. godine, predstavlja globalnu kinesku strategiju ulaganja u više od 150 država i međunarodnih organizacija – od kojih se dosta nalazi i u samoj Evropi – a Srbija je samo jedna od njih.
Od početka 2022. godine do danas, Kina je u Srbiju kroz investicije i gradnju uložila nešto više od šest milijardi dolara – prema podacima tink-tanka Američkog preduzetničkog instituta (AEI). Poređenja radi, za isti vremenski period u Mađarsku je uloženo više od devet milijardi. Na Zapadnom Balkanu Srbija prednjači po broju kineskih investicija, ali kada se na alatu AEI-a koji mapira sve kineske investicije, pogleda svjetska karta, vidi se da postoji još dosta država, na različitim kontinentima, sa kojima Kina ima “čelično prijateljstvo”.
Sa druge strane, EU je u posljednjih deset godina u Srbiju uložila više od četiri milijarde bespovratnih sredstava, kao i sedam milijardi povoljnih kredita.
Kada je u pitanju spoljnotrgovinska razmjena, kineski udio je porastao u posljednje dvije godine – prije 2021. godine Kina nije bila ni u prvih pet partnera. Kada se zemlje posmatraju pojedinačno, Kina je trenutno najveći izvoznik u Srbiju, dok je Njemačka najveći uvoznik. Kada je u pitanju srpski izvoz u Kinu, problematično je to što se najviše izvoze proizvodi (uglavnom ruda) kineskih kompanija koje posluju u Srbiji.
Ono što je problematično kod kineskih ulaganja jeste da se ona u političkim narativima često stavljaju u isti koš sa kreditima. Ovi krediti izuzetno su primamljivi za zemlje u razvoju jer zaobilaze stroge procedure i garancije koje postoje kod zapadnih kreditora. Međutim, takvi krediti mogu dovesti do dužniškog ropstva (iako je trenutno Srbija daleko od toga), kao što se zamalo desilo Crnoj Gori.
Kako je portal Raskrinkavanje nedavno pisao, Srbija se kod kineskih banaka u posljednjih čertnaest godina zadužila za iznos nešto manji od 4,5 milijardi evra. Jedan od najvećih problema sa tim kreditima jesu obaveze da upravo kineske firme budu angažovane na realizacija projekata. Zbog toga ni većina ugovora nije dostupna javnosti.
“ČELIČNO PRIJATELJSTVO”
Mitsko uvjerenje da Kinezi vole Srbe proizilazi mahom iz dvije stvari. Prvo, iz kineske meke moći kojom zvanični Peking postepeno mjenja međunarodnu scenu i drugo, iz aktuelnog političkog diskursa u Srbiji kojim se neprestano insistira na “čeličnom prijateljstvu”, valjda kako bi se pokazala sva moć srpske diplomatije, a i izgradila alternativa zapadnoj hemisferi.
Odnos Srbije sa Kinom neodvojiv je od puta ka Evropskoj uniji. Za Beograd, bliske veze sa Pekingom predstavljaju važan dio spoljnopolitičke strategije balansiranja između velikih sila. Sa druge strane, Evropska unija, iako i dalje najveći trgovinski partner i investitor (posmatrana u cjelini), izražava zabrinutost zbog rastućeg kineskog uticaja. Sporazum o slobodnoj trgovini sa Kinom, koji je stupio na snagu u julu 2024. godine, predstavlja poseban izazov, a iz EU je ranije poručeno da će on prestati da važi onog trenutka kada Srbija postane članica. S obzirom da je to i dalje u dalekoj perspektivi, Beograd nastavlja da jača veze sa Pekingom.
Pored ekonomskog uticaja, Kina i kroz kulturnu diplomatiju gradi snažno uporište na Zapadnom Balkanu – u Srbiji. Srbija je za Kinu ključna tačka na Zapadnom Balkanu, regionu koji Peking vidi kao “vrata ka Evropi” i važno čvorište u okviru svoje globalne inicijative “Pojas i put”. Igrajući na “kinesku kartu”, Beograd pokušava da ojača svoju pregovaračku poziciju prema Briselu i Vašingtonu. Međutim, ovaj odnos nije bezuslovan – kineski interes za Srbiju je prije svega strateški, te ukoliko Srbija ne ispuni očekivanja, Peking će bez sumnje potražiti drugog partnera u regionu.
Okosnicu kineskog uticaja u Srbiji čine infrastrukturni projekti i investicije, često predstavljeni kao poklon ili čin prijateljstva. Međutim, u praksi to baš i nije tako. Često se radi o kreditima kineskih banaka koji iako doprinose razvoju infrastrukture, predstavljaju opterećenje za budžet Srbije i naposljetku ih plaćaju građani, a ne Kina. Takođe, ugovori o ovim projektima su često netransparentni, sklapaju se bez tendera i praćeni su kontroverzama u vezi sa pravima radnika i zaštitom životne sredine. Sa druge strane, brojne investicije u kojima su preuzeta postojeća postrojenja, uglavnom industrijska, okosnica su izvoza sirovina iz Srbije u Kinu. Realnost je da ovi aranžmani prije svega služe strateškim interesima Kine obezbeđujući joj tržište, resurse i zapošljavanje sopstvenih kompanija i radne snage.
Ova složena igra na više frontova pokazuje da odnosi Srbije i Kine nisu utemeljeni na emocijama i “čeličnom prijateljstvu”, već na hladnoj računici i pragmatičnim, obostranim interesima.
