O marginalcima

Selo i seljaci su uvek i svuda podređeni globalnom društvu, državi i vladajućem režimu, te su kao takvi mnogo više objekt politike nego njen subjekt. Selo je tipičan primer periferne društvene sredine, a seljaci prototip političkih marginalaca. Međutim, i kao takvi, seljaci su, makar u seljačkim društvima, jedan više ili manje značajan politički činilac. U zemljama u kojima je seljaštvo brojno, seljaštvo je oduvek bilo potencijalno opasna pobunjenička masa, a danas ono predstavlja važan segment biračkog tela. Zato je svakoj vlasti oduvek bilo važno da je selo mirno, da se seljaci ne bune, da izvršavaju naloge, služe vojsku, plaćaju porez, a kad su stekli pravo glasa, da izlaze na izbore i da podržavaju one koji njima vladaju.

Istorija seljačkih društava ukazuje na mnoge mehanizme spoljnjeg političkog aktiviranja seljaka. Ti mehanizmi su obično imali manipulativni karakter, jer su više koristili interesima onih koji su seljake uvlačili u politiku nego seljacima samim. Oni nisu doprinosili poverenju seljaka u svoje političare, ali su kod vlastoljubivih seljaka podsticali nerealne političke ambicije kakve se obično javljaju kod primitivnih ljudi.

(Tekst preuzet iz septembarskog broja časopisa „Prizma“, skraćenja redakcijska)

Labilna ravnoteža

Poznati ruralisti (Anri Mandra) ističu da je odnos između vlasti i seljaka uvek nekakva labilna ravnoteža „recipročnog straha“ i uzajamnog nepoverenja koju vlast nastoji da sačuva po svaku cenu, da se ne bi pokrenuo lanac odmazde i protivodmazde. Krupni veleposednik se u svom feudalnom zamku oseća kao usred opsade seljaka, od kojih može očekivati najgore, ako su zahvaćeni osvetničkim „vrenjem“. Tada je prva želja seljaka, bilo kojih i bilo gde, da opljačkaju i zapale dvorac, zajedno sa papirima koji utvrđuju vlastelinska prava – i da obese dvorjanina. Da se to ne bi desilo vlast obično koristi sva sredstva: i policijska, i pravna, i ideološka i sva druga, jer su sva sredstva „dobra“ ako su „korisna“ u održavanju mira među podanicima. Najlakše i najefikasnije sredstvo da se seljaci (i podanici uopšte) drže u pokornom uvažavanju autoriteta jeste mahanje zajedničkim neprijateljem – strancima, gospodom, gradom i građanima, „crvenima“ ili „crnima“ – drugima uopšte.Mitroviž PRIZMA Kroz našu političku istoriju (ali i kroz političku istoriju svih drugih evropskih naroda) stalno se smenjuju dva manipulativna obrasca: nacionalno-patriotski funkcioniše naspram spoljnih neprijatelja, a socijalno-klasni u odnosu na unutarnje protivnike. U tom pogledu nema bitne razlike među narodima i društvenim slojevima. Seljaci samo lakše i brže od drugih društvenih slojeva postaju žrtve jedne ili druge, ili „kombinovanog dejstva“ oba tipa političke manipulacije.

U najnovije vreme takva manipulacija seljacima oslanja se još i na sveprisutne elektronske medije (televiziju), s kojima dobija čudovišnu moć. Seljaci su nekad u politiku uvlačeni posredno, preko svojih lokalnih uglednika. Danas im se preko televizije, u njihovom domu, obraća „glavni vođa“ koji ih lično i neposredno uvlači u svoju „političku mrežu“. Seljačko pristajanje na „politički nagovor“ nasrtljivih političara, danas pomalo podseća na iznuđeno gostoprimstvo u odnosu na „nezvanog gosta“. Političari i političke stranke, pa i politika uopšte, dolazi u selo i stiže do seljaka u vreme i na način koji odgovaraju svakom drugom više nego selu i seljacima. A kad seljaci budu uvučeni u politiku, onda oni obično bivaju manipulisani od svojih vođa, lakše i više od svih drugih slojeva – jer su od drugih manje obrazovani, lošije organizovani i bespomoćniji u zaštiti svojih autentičnih interesa.

Seljaci, već po tradiciji, najviše i najduže mogu da trpe i podnose pritisak vlastodržaca, ali su najmanje sposobni da sami izvrše efikasan politički pritisak na one koji su ih već zauzdali. Zato su seljaci pogodni za vladanje i zato često služe, protivno svome interesu, čak i lošoj vlasti, produžavajući njeno trajanje i štetno delovanje. Paradoksalna je istorijska i politička činjenica da se marginalni slojevi uvek najduže drže režima koji ih najviše marginalizuje zato što njih i najmanja promena labilne ravnoteže straha i uzajamnog nepoverenja egzistencijalno ugrožava, po pravilu – „gde je tanko, tu se kida“.

Ovaj politički paradoks nije nikakva osobenost našeg seljaštva u odnosu prema „svojoj“ vlasti, nego je opšte pravilo političkog života tipičnog za nerazvijena poluseljačka društva, bez razvijene liberalne političke tradicije i demokratskih političkih i pravnih ustanova. Takva su sva balkanska društva, a među njima i srpsko. U njima se politička demokratija istorijski javlja u obliku populističkih pokreta, bilo da su ti pokreti nacionalni ili socijalni. „Populistička demokratija“ je, inače, onaj oblik „narodnog“ predstavništva koji se javlja u društvima bez čvrstih pravnih pravila, onda kada u njih počnu spolja da se unose liberalne ideje. Zato populistička ideologija izražava načelne i realne kontradikcije između prozapadnih liberalnih ideja o „narodnom suverenitetu“ i nerazvijenih pravnih i političkih ustanova predindustrijskih seljačkih društava. Prozapadne liberalne ideje u seljačke sredine unose intelektualci školovani na Zapadu koji se politički angažuju u svojim seljačkim društvima, što je i kod nas bio slučaj.

Komšijina krava

Neke tradicionalne crte seljačkog mentaliteta, kao što je prenaglašena jagma za prirodno ograničenim dobrima, nameće obrazac političkog ponašanja po kojem se i na vlast u državi gleda kao na ograničeno prirodno dobro oko kojeg je legitimna beskrupulozna otimačina. Sa ovim otimanjem oko vlasti, povezano je prenaglašeno i primitivno „strančarenje“ u svim društvima bez dublje građansko-liberalne tradicije. Takvi polupatološki politički fenomeni manje-više su rašireni u svim seljačkim društvima i društvima sa jakom ruralnom komponentom – kao što je još uvek i naše društvo. U politici sa prenaglašenom seljačkom determinantom zato opstojava sebično priželjkivanje „da komšiji crkne krava“, ili ona neprincipijelna navika da se „u tuđem oku vidi trn, dok se u svome ne vidi ni panj“, da se politički programi neproduktivno zasnivaju na argumentima „protiv“ umesto na pozitivnim prednostima u odnosu na konkurentske alternative.

Uostalom, sa ovim strukturnim osobenostima tradicionalne društvene matrice političkog života u nas, povezana je i činjenica da u aktuelnim političkim sporovima konkurentske stranačke grupacije „uspevaju“ samo onda kad njihovi protivnici naprave katastrofalne greške. Zato su umesto produktivne konkurencije pozitivnih programa, na političkoj sceni neprincipijelne koalicije „protiv gorih od nas“. To je za globalno društvo veoma štetan politički obrazac, jer se greške vladajućih elita koje jedna drugu smenjuju stalno akumuliraju. Istovremeno, takav politički obrazac je za one koji su na vlasti zgodna forma za neodgovorno vladanje, pošto im pruža priliku da se (lažno) legitimišu opravdanjem da su kao aktuelni vlastodršci uvek prinuđeni da „ispravljaju greške“ svojih prethodnika. Sasvim je razumljivo da uz takav kvalitet politike ide i odgovarajući nivo javne komunikacije u kojem važi pravilo: „o prethodnicima i konkurentima – sve najgore“ – makar time ugrozili vitalne interese naroda i države, pa i same sebe.

Svoj čovek

Opšte je pravilo da se svaka društvena i kulturna (pa prema tome i politička) inovacija u svako poluzatvoreno, tradicionalno i seljačko društvo unosi preko nekog lokalnog uglednika kojem se veruje. Seljaci više nego drugi prihvataju apstraktne ideje samo u „personalizovanom“ obliku. Zato se i u politici seljaci pre svega opredeljuju za „svoga čoveka“ kojeg poznaju i kojem veruju, pa tek potom za ideologiju ili politički program koji on sa sobom donosi. Tako je i kod nas raširen onaj prepoznatljivi tip neprincipijelne politike stranačkih vođa koje njihovi „verni sledbenici“ ne napuštaju ni onda kad oni naglo „okrenu ćurak naopako“ i počnu danas da se zalažu za ono isto protiv čega su koliko do juče bili. Uz tako ukorenjeno neprincipijelno „strančarenje“ skoro uvek ide politička demagogija koja se ne osvrće na očigledne činjenice, olako daje obećanja i još lakše ih zaboravlja.

Ono malo socioloških i politikoloških istraživanja o političkom ponašanju seljaka u uslovima najnovijeg stranačkog pluralizma u Srbiji pokazuje nam u kojoj su meri u našem selu (i ne samo u selu) još uvek na delu naznačeni tradicionalni seljački obrasci politiziranja. Prema istraživanju političkih stavova u 106 srpskih sela, na uzorku od 2855 njihovih žitelja, utvrđeno je da se i danas relativna većina (44,1%) seljaka vezuje za političke vođe kojima bezgranično veruje (to su „homeocentrični“ politički sledbenici). Manje je (39,4%) onih koji se vezuju za ideju, ideologiju i politički program i podržavaju onog ko se za njih zalaže („ideocentrični“ sledbenici). U selu je i oko 17% onih koji ne pripadaju ni jednoj od dve navedene grupe politički aktivnih, koje politika ne zanima, koji ne glasaju, niti o politici razmišljaju i govore.

Ovo istraživanje pokazuje da je uporište „homeocentrika“ na jugu i istoku Srbije, tamo gde je bila biračka baza SPS kao vladajuće partije, koja je svoj politički marketing u svim izborima (od 1990) strateški gradila na harizmi svoga lidera. S druge strane, u razvijenijim regionima, sa obrazovanijom populacijom i liberalnijom političkom tradicijom (Šumadija, Mačva, Vojvodina) bilo je nešto više političkih „ideocentrika“.

Značajan nalaz ovog i nekih drugih istraživanja je da seljaštvo još uvek predstavlja važan politički faktor u Srbiji. Seoski birači čine oko 34% „odgovornog biračkog tela“ (onih koji redovno koriste svoje biračko pravo) u Srbiji. Oni većinom glasaju za vladajuću partiju koja koristi mehanizme državne vlasti za uticaj na lokalne prilike i, preko direktora zadruga i raznih preduzeća (kao lokalnih uglednika), „više silom nego milom“ vezuje seljake za svoju politiku. Te iste manipulativne obrasce dosad su koristile sve vladajuće elite: od Pašićevih radikala, preko Titovih komunista i Miloševićevih socijalista do postmiloševićevske vlasti tzv. DOS-a. Iako nema novih socioloških istraživanja koja bi pouzdano utvrdila da li su se desile suštinske promene u izbornom ponašanju seljaka u odnosu na novu vlast, postojeće sondaže javnog mnjenja i površni uvidi u statistiku izbornih rezultata kao da potvrđuju da se seljaci pridržavaju onoga što se moglo i ranije od njih čuti: „Kad dođete na vlast, glasaćemo za vas“. Analitičari bi mogli reći: „ista meta, isto odstojanje“ – što se odnosi kako na seljake, tako i na novoustoličenu tzv. demokratsku vlast u Srbiji.

Svi smo mi pomalo seljaci

Tradicionalne seljačke obrasce političkog ponašanja ne praktikuju samo seljaci, nego i radnici, zanatlije, službenici i mnogi drugi „građani“, dok konkurentske političke elite obilato koriste sve tradicionalne populističko-manipulativne mehanizme osvajanja, vršenja i čuvanja vlasti. To ne svedoči samo o seljačkom poreklu naših „građana“, i seljačkom habitusu njihovih „omiljenih“ (ili „omraženih“) političkih lidera – nego i o svojevrsnom „političkom poseljačenju“ celog srpskog društva. Uostalom, svi oni koji se nađu u nepovoljnim uslovima egzistencijalnog preživljavanja i opšte društvene marginalizacije prinuđeni su da se vrate „seljačkom načinu života“ – bez obzira šta radili i gde živeli. Opšte „poseljačenje nije samo u političkom nego je i u ekonomskom i kulturnom smislu retrogradan društveni proces. Autentično seljaštvo, pored svekolike marginalizacije, krasi osobeno ljudsko dostojanstvo u

njihovom socijalnom siromaštvu, dok „poseljačeni građani“ opstojavaju kao obeščašćeni, opljačkani, poniženi i izmanipulisani marginalci. Između seljaštva i „seljačkog“ fenomenološki je uočljiva značajna strukturna homologija, ali je od nje mnogo značajnija istorijska divergencija između procesa građanske političke emancipacije seljaka i suprotnog procesa „podjarmljivanja“ politički obespravljenih i tako „poseljačenih“ građana.

Ne blokiraju seljaci puteve zato što „nemaju druga i pametnija posla“, kao što ni građani nisu šetali ulicama gradova, zviždali u pištaljke, lupali u lonce i ometali saobraćaj zato što su bili „strani plaćenici koji ruše legalne institucije“. Da su legalne institucije služile građanima oni ih ne bi rušili. Kad bi seljaci imali drugi način da na sebe skrenu pažnju šire javnosti i državne vlasti, oni ne bi blokirali puteve. Kad bi seljaci bili u prilici da svoju robu prodaju na uređenom domaćem ili otvorenom spoljnjem tržištu, umesto što je predaju kojekakvim otkupljivačima, izvozno-uvoznim monopolistima i špekulantima koji ih nemilosrdno ucenjuju – onda ne bi imali ni moralno ni političko pravo da ometaju javni saobraćaj i od države traže da ih obešteti u poslovima koje su „sami i na sopstveni rizik zaključili“. Kad bi im država bar obezbedila efikasnije sudove, pa da se na njima sami „ćeraju“ sa svojim dužnicima.

Ćeranje

Sve dok se u Srbiji ne izgrade efikasne društvene institucije koje će omogućiti da se seljaci ekonomski emancipuju kao poljoprivrednici, a politički kao građani – seljaci će biti prinuđeni da se sa režimom „ćeraju“ po drumovima, sukobljavajući se po tradicionalnom inadžijskom (i epskom) obrascu: „More Marko ne ori drumove, more Turci ne gaz’te oranje“. Svakodnevna ponižavanja kojima građane Srbije izlaže i današnja tzv. demokratska vlast goni sve nas da se više ili manje osećamo kao seljaci koje varaju, od kojih kradu i kojima manipulišu oni koje su izabrali da ih od svega rečenog zaštite. Paradigmatičan je primer mladog potpredsednika Vlade Srbije (Č. Jovanovića) koji u Valjevu (23. septembra) inadžijski i preteći izjavljuje: „Vlada neće sredstvima privatizacije kupovati socijalni mir, makar svi putevi u Srbiji bili blokirani“. Koji seljak, posle ovako rečenog i svega dosad učinjenog, može da poveruje našem mlađanom „demokratskom skojevcu“ i njegovoj vladi da u Srbiji više neće biti „burazerske privatizacije“ i da je socijalni mir moguće „kupiti“ pretnjom da vlast neće popustiti pred „blokadom puteva“? Kakva je to vlast koja je tako brzo i toliko radikalno preobrazila jednog mladog čoveka koji je svoj politički imidž gradio upornim protestnim akcijama protiv jednog umnogome sličnog iz garniture današnjih DOS-političara koji su naglo i (ne)nadano „ogrnuli ćurak naopako“ čim su se sami dokopali vlasti.

Za njih bi jedni seljaci rekli „našla se vila u čem’ nije bila“, dok bi drugi rezignirano konstatovali: „Sjahao Kurta, da bi uzjahao Murta“. Da li će i dokle će u Srbiji morati „opet Jovo nanovo“ da rade ne samo građanske šerpe i pištaljke nego i seljačke motke? Razne bune i ustanci, pa i političke revolucije imaju kampanjski karakter – buknu pa se ugase; kao i seljački ritmovi aktivnosti i mirovanja koji su, takođe, kampanjski (i sezonski). Kontinuitet civilizacijskih procesa u svakom društvu, a u poluseljačkom pogotovo, mogu da obezbede samo moderne građanske institucije koje danonoćno i bez „sezonskih oscilacija“ vrše svoju javnu ulogu. Takvih političkih institucija Srbija još nema. Međutim, do sistema funkcionalnih institucija ne dolazi se „blokadom puteva“, ali ni „burazerskom privatizacijom“ u kojoj profitiraju bahati vlastodršci i s njima povezani kriminalni klanovi. Njihova funkcionalna simbioza proizvodi kriminalizovanu političku oligarhiju koja je najteži „kamen o vratu“ današnje Srbije. S takvim režimom seljaci sami nikad nisu mogli da izađu na kraj, što nimalo neće biti lako ni politički samosvesnim građanima kojih u Srbiji, nadajmo se, ima više nego što misle aktuelni politički vlastodršci.

(Tekst preuzet iz septembarskog broja časopisa „Prizma“, skraćenja redakcijska)