Tri lepe žene Paje Jovanovića i Gustava Klimta

Izložba Paja Jovanović i Gustav Klimt spojila je prošlu i ovu godinu, pa je niz u njenom podnaslovu “Jedna epoha, dva umetnika, tri muzeja” nenamerno dobio nastavak.

Pa, da krenemo redom.

Ovom izložbom koja traje od polovine oktobra, Galerija matice srpske u Novom Sadu ugostila je Umetničko-istorijski muzej i Galeriju Belvedere, oboje iz Beča, i spojila na prvi pogled nespojive umetnike Paju Jovanovića i Gustava Klimta pomoću tri njihova ženska portreta.

Slika Dama sa lila šalom Gustava Klim­ta jedino je njegovo delo u kolekciji Umetničko-istorijskog muzeja. Decenijama je čuvana daleko od očiju javnosti u jednoj privatnoj kolekciji i tek je nedavno testamentom ostavljena Umetničko-istorijskom muzeju. Zatim, portret Bečlijka jedino je delo Paje Jovanovića u kolekciji Galerije Belvedere, a otkupljeno je 1905. godine sa Jesenje izložbe Društva bečkih umetnika u Kunstlerhausu. Do sada, nikada nije izlagano u Srbiji. Iz kolekcije Galerije Matice srpske izabran je portret Paje Jovanovića “Umetnikova supruga Muni” koji se među mnogobrojnim njegovim slikama u kolekciji “izdvaja kao jedinstveno i posebno po svojoj izvedbi, ali i po naklonosti umetnika da sa velikim pijetetom slika svoju suprugu”, ocenila je Tijana Palkovljević Bugarski, direktorka Galerije Matice srpske u katalogu koji je objavljen povodom izložbe.

Ta tri, pažljivo odabrana dela ukazuju na sličnosti i razlike među velikim umetnicima, govore o društvenom kontekstu u kojem su nastajali i, istovremeno, povezuju muzeje čijim kolekcijama pripadaju.

U najopštijem smislu, Paju Jovanovića i Gustava Klimta spaja epoha, kraj 19. veka, fin de siècle, jedan od najizazovnijih perioda u evropskoj umetnosti. Upravo u to vreme sveopšteg uspona, na različitim krajevima Monarhije, rođena su dvojica umetnika Pavle Paja Jovanović (Vršac, 1859. – Beč, 1957), jedan od najznačajnijih nacionalnih slikara u istoriji srpske umetnosti novijeg doba, i Gustav Klimt (Beč, 1862—1918), jedan od najvećih austrijskih umetnika i vodeći predstavnik bečkog modernizma.

Stasali su i umetnički se formirali na zvaničnim školama u Beču, gotovo u isto vreme započeli su umetničke karijere i vrlo brzo se afirmisali u javnosti i stekli priznanje, Jovanović kao slikar orijentalnih kompozicija, Klimt slikanim dekoracijama u duhu istorizma novoizgrađenih zdanja na Ringu. Dakle, polazne osnove su im više-manje bile iste, ali se njihovo stvaralaštvo razvijalo u različitim smerovima gradeći osobene likovne izraze. Klimt se kretao ka modernizmu i postao jedan od vodećih umetnika bečke moderne umetnosti, bečkog fin de siècle, dok je Jovanović do kraja ostao dosledan idejama i estetičkim shvatanjima koja je usvojio na početku svog likovnog obrazovanja i sazrevanja.

Jedna od autorki kataloga, dr Snežana Mišić, muzejska savetnica, smatra da Jovanović i Klimt “iako različiti po umetnosti koju su stvarali i po načinu života koji su vodili, neminovno je da su se, ako ne lično, poznavali, a onda sigurno znali jedan za drugog, da su se susretali na umetničkim izložbama koje su organizovane u Kunstlerhausu, ali i na međunarodnim smotrama umetnosti (Svetska izložba u Parizu 1900, Međunarodna izložba u Rimu 1911), na kojima su obojica izlagala svoja dela i za ista dobijali nagrade i priznanja.”

Iako se nakon pronalaska fotografije postavilo pitanje postojanja portreta šau austrijskoj umetnosti fin de siècle i dalje je imao važnu ulogu. Među najistaknutijim portretistima toga doba bili su upravo Paja Jovanović i Gustav Klimt. Posle 1900. godine obojica su se okrenula portretnom slikarstvu, i to predstavi žene koja je postala centralni motiv u njihovom stvaralaštvu. Uz brojna društvena, politička i kulturna vrenja fin de siècle je obeležilo i rastuće žensko pitanje koje je dovelo do fundamentalnih promena u položaju žene u društvu– proces ženske emancipacije, borba za nove društvene slobode, pravo na obrazovanje, pravo glasa. “Stoga su Klimtovi portreti žena, pored likovnih i estetskih kvaliteta, značajni i sa socijalne tačke gledišta jer su na njima predstavljene neke od najemancipovanijih žena toga doba poput Emili Flege, Adele Bloh Nauer, Sonje Knips, Frice Ridler, Margaret Stonborou. Vintenštajn – arhetipovi nove žene”, napominje Snežana Mišić.

Klimt je težio modernoj prezentaciji žene, a Paka Jovanović je ostao dosledan akademskom idealističkom realizmu, u skladu sa estetikom koja je bila dopadljiva tadašnjoj građanskoj eliti. Često su obojica koristili fotografiju što je bila uobičajena praksa toga doba, a zajedničke su im i virtuozna tehnika, efektna materijalizacija i majstorsko korišćenje svetlosti, pre svega u isticanju lica. “Njihove žene su lepe, elegantne, ženstvene, sofisticirane, sa određenom dozom ekstravagancije, prikazane u raskošnim, stilizovanim haljinama koje su jednako važne koliko i same žene koje ih nose”, navodi Snežana Mišić i skreće pažnju na aksesoar (cveće, nakit, šeširi…) i prostor u koji su dame smeštene. Enterijeri na portretima Paje Jovanovića su reprezentativni “najčešće porodičnog doma, koji govore o portretisanoj ličnosti, njenom društvenom statusu, zanimanju, kontekstualizujući svaki lik u skladu sa željama naručilaca”, dok je pozadina na Klimtovim portretima u prvo vreme uglavnom “dvodimenzionalna, često neutralna, u cilju naglašavanja čulnosti žene i pronicanja u njen unutrašnji svet” da bi kasnije gotovo jednaku pažnju posvećivao pozadini koliko i portretu.

Godine 2013. u Umetničko-istorijski muzej stiglo je pismo u kome je pisalo da će naslediti ženski portret Gustava Klimta na kome je prikazana “ljupka mlada dama”. Bila je to prava senzacija u svetskim umetničkim krugovima i značajno otkriće, zato što to Klimtovo delo nije bilo izlagano, a kako naglašava Snežana Ristić istoričarima umetnosti i istraživačima Klimtovog stvaralaštva poznat je bio jedino na osnovu crno-bele fotografije.”

Ne zna se ko je “ljupka devojka” i kad ju je Klimt naslikao. U donjem levom uglu slike je njegovo puno ime i prezime, ali ne i godina. S obzirom da je potpis napisan u “bloku”, prvo ime a ispod prezime, kao što se potpisivao oko 1895, moguće bi bilo pretpostaviti da je i ova slika nastala u to vreme. O njoj se zna samo kako izgleda: lepo, svetlo lice, plavih očiju, s akcentima crvene na usnama i obrazima. Ima crni šeširić, oko koga je obmotala lila šal i zavezala ga ispod brade u veliku mašnu.

Nije izvesno ni koje godine je Georg Lasus, prvi zabeleženi vlasnik, nabavio sliku za svoju kolekciju i na koji način. Moguće, navodi Snežana Mišić “u čuvenoj Galeriji ‘Mitke’ (Galerie Miethke) u Beču, koja je decenijama bila vodeća umetnička galerija i centar ranog austrijskog modernizma, prva galerija u Beču koja je organizovala umetničke aukcije, čiji kupci su bili industrijalci sa osećajem za umetnost ali i dobru investiciju, među kojima je bio i Georg Lasus. Poznato je da je između 1904. i 1916. godine Galerija Mitke prodala osamdeset i jednu sliku Gustava Klimta, te je velika verovatnoća da je među njima bila i Dama sa lila šalom”.

Ne zna se ni ko je Bečlijka Paje Jovanovića koju je izložio na Jesenjoj izložbi bečkog Udruženja likovnih umetnika u Kunstlerhausu, odakle je otkupljena za tadašnju Modernu galeriju kao jedna od ranih inkvizicija.

Lepu Bečlijku, pripadnicu visokog bečkog društva, Paja Jovanović je prikazao u luksuznom salonskom enterijeru, sa vazom cveća, portretom u zlatnom ramu i skulpturom konjanika u pozadini. Ova dama zavodljivog pogleda i blagog osmeha pozira sedeći na sofi, desnom rukom ispruženom na njen naslon, dok je levom podbočena o struk. Obučena je ekstravagantno u skladu sa modom fin de siècle— raskošna svetložuta haljina sa tamnim tufnama, dugo krzno oko vrata i moderan šešir na glavi.

“Umetnik se potpisao na slici dole levo, latiničnom inskripcijom, koju je koristio za dela koja su nastajala u Beču, Minhenu…, i za strane naručioce. Kako na slici nije zabeležio godinu, na osnovu činjenice da je izlagana u Kunstlerhausu 1905. možemo zaključiti da je nastala te ili koju godinu ranije”, objasnila je Mišić.

Hermina Muni Dauber imala je posebno mesto među silnim ženama koje su se našle pred štafelajem Paje Jovanovića. I to punih pedeset godina – prvo kao model, a zatim kao supruga.

Ona je u Jovanovićevom stvaralaštvu prošla transformaciju iz anonimnog ženskog tela (aktovi i studije, mitološke i alegorijske kompozicije) u personalizovanu osobu, slikarevu suprugu Herminu Jovanović (portreti), sa kojom se venčao 1917. godine. Snežana Mišić kaže da “u njihovom složenom odnosu možemo prepoznati tzv. Pigmalionov efekat koji je svoju krajnju vizuelnu manifestaciju imao u majstorski naslikanim portretima Muni kao umetnikove supruge. Svoju trideset i tri godinu mlađu suprugu Jovanović prikazuje kao damu iz visokog društva, besprekorno obučenu, u haljinama od svile, u raskošnim salonskim enterijerima – Mlada žena u ružičastoj haljini (Muni), Dama u naslonjači (Muni), Portret umetnikove supruge Muni…)”.

Portret Umetnikova supruga Muni stigao je u kolekciju Galerije Matice srpske 1950. godine iz privatnog vlasništva. Na ovom portretu iz 1925. godine Paja Jovanović je suprugu prikazao kao mladu, elegantnu damu, u krajnje jednostavnom enterijeru kako sedi na stolici sa rukama prekrštenim u krilu. Obučena je u svedenu smeđezelenu haljinu sa kragnom od belog tila i crnim šeširom na glavi ispod kojeg se vidi prepoznatljiva riđa talasasta kosa. Identitet portretisane kao i autorstvo umetnik je potvrdio zapisom na slici, dole desno: 5 Nov. 1925 | Mouny Paul Ivanovitch.

Paja Jovanović i Gustav Klimt je neobična i mnogoznačna izložba. Dokazuje, recimo, da njih dvojica, koji su najreprezentativniji predstavnici svojih nacija, ujedno ilustruju i jedinstvo centralnoevropskog kulturnog prostora. A to je, osim što je spojila Paju Jovanovića i Gustava Klimta, veliki uspeh ove izložbe.