Sintetički pristup istoriji Srbije

Za “Vreme” iz Londona

Krajem prošle godine, Akademska knjiga iz Novog Sada objavila je dopunjeni prevod knjige Istorija Srbije – od ranog srednjeg veka do danas profesora dr Dejana Đokića, koja je početkom 2023. objavljena na engleskom jeziku u izdavačkoj kući Cambridge University Press, kao prva knjiga o srpskoj istoriji koju je ovaj izdavač objavio za svoja skoro četiri i po veka postojanja. Knjiga je odmah nakon objavljivanja dobila pohvale uglednih istoričara u regionu i svetu.

...

Na 600 strana knjiga sažima celokupnu poznatu istoriju Srba i Srbije. Kao što autor objašnjava u uvodu, knjiga počinje seobama Slovena na Balkan u šestom i sedmom veku, a završava se savremenim seobama – afričkih, azijskih i bliskoistočnih migranata – koji prolaze kroz Balkan i Srbiju na putu ka zapadnoj Evropi, seobama Srba (i susednih naroda) sa Balkana na zapad, i konačno, najnovijom seobom Slovena na Balkan, pre svega u Srbiju: Rusa i manjeg broja Ukrajinaca i Belorusa koji su izbegli usled tragičnog rusko-ukrajinskog rata što je eskalirao u februaru 2022. godine.

Dejan Đokić je redovni profesor istorije na Nacionalnom univerzitetu Irske Mejnut i nekadašnji redovni profesor istorije na Goldsmits koledžu Univerziteta u Londonu, gde je osnovao Centar za proučavanje Balkana. Gostujući je profesor na Univerzitetu Humbolt u Berlinu i stalni saradnik britanskog Kraljevskog istorijskog društva. Bio je naučni saradnik i stipendista Britanske akademije, Fondacije Aleksandar fon Humboldt i Fondacije Liverhjum. Pored nedavno objavljene istorije Srbije, autor je i knjiga Pašić and Trumbić: Kingdom of the Serbs, Croats and Slovenes (London/Čikago, 2010) i Elusive Compromise: A History of Interwar Yugoslavia (London/Njujork, 2007; srpsko izdanje Fabrika knjiga, 2010).

“VREME”: Vaša knjiga je jedan od retkih ‘sintetičkih’ istorija Srbije. Šta izraz ‘sinteza’ podrazumeva, kakvu vrstu pristupa?

DEJAN ĐOKIĆ: Sinteza je pristup koji podrazumeva sažetu formu, rad koji obično pokriva duži vremenski period ili kompleksnu temu i u kom istoričarka ili istoričar analizu bazira na sopstvenom čitanju postojeće stručne literature. Dobre sinteze su knjige sa argumentom, mešavine analize i naracije a ne suvoparne procesije događaja i datuma; one bi trebalo da doprinesu ne prostoj akumulaciji već stvaranju znanja. Veoma je važno i da sinteza (ali i ostale istorijske studije) bude napisana lepim, književnim jezikom. Kao primere naveo bih kod nas prevedene knjige Erika Hobsboma o evropskom ‘dugom’ devetnaestom i ‘kratkom’ dvadesetom veku ili Marka Mazauera o Evropi u dvadesetom veku kao ‘mračnom kontinentu’, i istorije Balkana i Srbije i Drugog svetskog rata Stevana K. Pavlovića.

Kako vi vidite sličnosti i razlike vaše knjige sa postojećom literaturom?

Početkom veka pojavile su se tri odlične istorije Srbije, odnosno Srba Stevana Pavlovića, Holma Zundhausena i Sime Ćirkovića, pre kojih je postojala samo jedna sinteza moderne istorije Srbije na engleskom, sada već klasična ali pomalo prevaziđena dvotomna knjiga Majkla Bore Petrovića objavljena 1976. godine. Pavlovićeva i Zundhausenova knjiga se fokusiraju na modernu istoriju, a Ćirkovićeva na srednji i rani novi vek, iako ukratko pokriva i novi vek. Na promociji srpskog izdanja te knjige profesor Ćirković je rekao da se radi o prvoj celovitoj istoriji Srba, od knjiga Stanoja Stanojevića i Vladimira Ćorovića koje su pisane još početkom prošlog veka, odnosno pred Drugi svetski rat. Tu negde treba smestiti moju knjigu u postojećoj literaturi.

Zašto ste knjigu pisali na engleskom pa je onda prevedena na srpski?

Sve svoje radove sam napisao na engleskom jeziku, na kom sam studirao i doktorirao istoriju i na kom najviše razmišljam o istoriji. A ponudu da napišem knjigu dobio sam od urednice Kembridžove edicije Sažete istorije. Cambridge University Press je osnovan 1584. pa je stariji ili postoji u kontinuitetu duže od većine zemalja čije sažete istorije je objavio.

Da li je vaša knjiga istorija Srbije ili srpskog naroda – u čemu su razlike ako postoje?

Ona je i jedno i drugo. To što srpska država nije postojala u većem delu perioda koji knjiga pokriva nije samo problem s kojim se suočava istoričar Srbije, slično je i kada su u pitanju istorije Italije, Nemačke ili Albanije, Bosne, Grčke, Hrvatske itd. Nisam, međutim, ovo nužno video kao prepreku nego kao priliku da se odmaknem od državnog i nacionalnog okvira i da umesto isključivog fokusa na političkoj istoriji, knjiga ima i elemente društvene, ekonomske, kulturne istorije i istorije seksualnosti. Takođe, u knjizi dajem prostora i grupama i pojedincima koji obično nisu uključeni u istorije Srbije: ženama, Muslimanima, Jevrejima, Albancima, Romima, Vlasima, seksualnim manjinama, političkim disidentima…

Jedna od ključnih teza vaše knjige je da Srbija nesumnjivo pripada evropskom civilizacijskom kontekstu. Na koji način to objašnjavate?

Istoriju Srbije i Srba razumem kao deo šireg evropskog okvira; kao što i istorije ostalih zemalja imaju neke svoje posebnosti, tako ih ima i Srbija. Evropsku istoriju ne idealizujem, već sam blizak ideji kolege Mazauera koji je Evropu u dvadesetom veku nazvao ‘mračnim kontinentom’. Tako da Srbiju vidim u Evropi sa svim njenim dobrim i lošim istorijskim iskustvima.

Nacionalni identitet često oscilira između esencijalizma i relativizma, između imaginarnog i fenomenološkog, pluralnog i monolitnog. Kakav je vaš stav o ovoj temi, koliko je za vas srpski identitet stvaran, specifičan ili čak i fiksiran, i šta je na njega najviše uticalo?

Pripadam onim istoričarima koji nacije vide kao modernu pojavu, ali sam tokom rada na knjizi konsultovao i radove istoričara etničkih identiteta u srednjem veku poput Patrika Girija i Valtera Pola. To nisu bile nacije u smislu kakvim ih danas razumemo, ali i u slučaju premodernih i modernih nacionalnih identiteta, radi se o fluidnim, neretko heterogenim grupama u kojima je pripadnost bila delimično zasnovana na ideji srodstva i zajedničkog porekla, a delimično su bile rezultat konteksta i istorijskih okolnosti. Nacije su dinamične kategorije, čije se značenje i simboli koji ih određuju stalno menjaju, čak i tokom naših života.

Još jedna od važnih teza vaše knjige je i to da su migracije i odnosi sa drugim etničkim zajednicama, na primer u vreme cara Dušana, jedan od fenomena koji je oblikovao (i danas oblikuje) srpsko društvo. Kako? Da li smo mi oduvek bili multikulturalni?

Dva narativa koje pominjete nisu nužno isključivi, posebno u tako dugom periodu koji moja knjiga obrađuje. Zahvaljujući Dušanovom zakoniku, znamo da je društvo u tadašnjoj Srbiji bilo izuzetno hetegoreno i po tome se nije razlikovalo od većine ostalih srednjovekovnih društava. Dve najveće i najvažnije države koje su Srbi izgradili u svojoj istoriji bile su multietničke, što se vidi u nazivima ovih država. Dušanovo carstvo je bilo srpsko-grčko (a u njemu su živeli Albanci i Vlasi, rimokatolički trgovci iz Dubrovnika i Kotora, nemački rudari, skoro sigurno i drugi Sloveni poput Bugara itd). Jugoslavija je nastala kao Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, da bi kasnije u njoj svoju nacionalnu emancipaciju doživeli i Bošnjaci-Muslimani, Crnogorci i Makedonci, dok su Albanci imali visok stepen autonomije.

Sarajevo se s pravom smatra kao primer multietničke sredine, ali i u centru Beograda, u krugu od nekoliko stotina metara oko Ulice kralja Petra, imate srpsku patrijaršiju, džamiju i sinagogu, odnosno jevrejski kulturni centar, a ni sedište Beogradske nadbiskupije u Ulici Svetozara Markovića nije daleko. U blizini Manastira Mileševe, čiji značaj za srpsku istoriju nije potrebno isticati, nalazi se džamija u kojoj se čuva najstariji ili jedan od najstarijih primeraka kurana na Balkanu. Mileševa takođe povezuje dinastiju Nemanjića i Svetog Savu sa Bajom Sokolovićem, odnosno Mehmed-pašom Sokolovićem, jednim od najznačajnijih velikih vezira u istoriji Osmanskog carstva. Da li je Bajo/Mehmed-paša bio Srbin ili Bosanski musliman ili možda pre neko sa izraženim osmanskim i muslimanskim identitetom koji je, međutim, bio svestan svog porekla i govorio maternjim jezikom? Moja knjiga u istoriju Srbije integriše i muslimane poput Mehmed-paše (ali i raznih drugih osmanskih paša, vojskovođa, pisaca i pesnika srpskog ili južnoslovenskog porekla). Istoriju Srbije tumačim kao višeslojnu. Srpsko društvo kroz istoriju je bilo heterogeno, multietničko i verski mešovito. Na kraju, zar nisu neke od najvažnijih srpskih manastira iz 13. veka zidali katolički majstori sa Jadrana, što je odličan primer koegzistencije “istoka” i “zapada” (da upotrebim ove moderne kategorije koje nisu bile poznate u srednjovekovnoj Srbiji)?

Jedna od tema domaće istoriografije je tumačenje odnosa Srbije i Jugoslavije: od jednog od najvećih dometa srpske istorije do tamnice naroda. Ovi memorijski obračuni su uglavnom deo naših političko–ideoloških obračunavanja. Koji je vaš stav o ovoj temi?

Ideja o tamnici naroda nije nova, tako su nacionalni ideolozi (italijanski, mađarski, češki, poljski, južnoslovenski) još u 19.veku opisivali Habzburšku monarhiju i Osmansko carstvo, višenacionalne imperije koje su predstavljale smetnju stvaranju nacionalnih država. Tako je kasnije i Lenjin opisivao Rusko carstvo. Ne iznenađuje što nacionalisti širom bivše Jugoslavije opisuju Jugoslaviju kao tamnicu naroda. U mom tumačenju, stvaranje Jugoslavije predstavlja najveći domet moderne srpske istorije (kao i istorija ostalih južnoslovenskih naroda). Jugoslavija, posebno ona posle 1945. se, međutim, neretko i idealizuje. Ja sam za kritični i nesentimentalni pristup istoriji Jugoslavije i Srbije, kao i istorijama Habzburške monarhije, Osmanske države…

Kakav je vaš odnos prema istorijskoj distanci, da li je ona i dalje ključni koncept u modernoj istoriografiji ili je ta pozicija evoluirala?

Mislim da je insistiranje na istorijskoj distanci samo izgovor da se ne piše o savremenim i politički osetljivim temama. Kada pogledate kako se emotivno piše o Drugom svetskom ratu, ili osmanskoj vladavini na Balkanu, ili čak o srednjem veku, onda ne možete a da se ne zapitate da li vremenska distanca zaista donosi objektivnija tumačenja prošlosti. Smatrao sam da bi bilo intelektualno nepošteno da se ne osvrnem ili da tek pređem preko ratova iz 90-ih godina prošlog veka ili pada u populizam i autokratiju posle 2012, nakon decenije demokratskog progresa i nade, tokom koje su demokratske institucije preživele čak i jednu takvu tragediju kao što je ubistvo Zorana Đinđića.

Puna su nam usta istorije svakoga dana, na sto načina, ali da li smo mi zaista zainteresovani – i da li znamo – za našu stvarnu istoriju, ili samo za mitove i interpretacije korisne za dnevnopolitičku propagandu?

Ne znam šta bi bila stvarna istorija – to nije nešto neutralno što postoji mimo nas; istorija zavisi od tumačenja i izbora materijala od strane istoričara. U Srbiji je možda jedino teže od istoričara biti selektor fudbalske i košarkaške reprezentacije. Svako ima svoje mišljenje kako bi ta Srbija (fudbalska, košarkaška, istorijska) trebalo da izgleda, što je donekle razumljivo i u redu, ali problem nastaje kada prevladaju neznanje, nacionalni romantizam i mit i dnevnopolitička propaganda.

Srbija već dugo živi u ekstremizovanom stanju svesti, na razne načine. Kako vaša knjiga može da pomogne u uspostavljanju balansa što se tiče i tumačenja naše istorije i našeg odnosa prema svetu, posebno Evropi? Da li će vaš balansirani pristup, kako biva, smetati svima, sa svih ideoloških strana?

U knjizi ističem multikulturalnost, saživot, moderne i progresivne tokove i u glavni narativ uključujem i razne manjine, kao što sam pomenuo. Nacionalna i verska heterogenost i migracije su u srpskoj tradiciji, a ne nešto što tobože ugrožava nacionalno jedinstvo i identitet. Modernu Srbiju su izgradili migranti koji su naseljavali nekadašnji Beogradski pašaluk, odnosno kasnije i Kneževinu Srbiju. Možda će takvo tumačenje zaista da zasmeta nekima, ali to je već izvan moje kontrole.

Na kraju, da li nas naša tumačenja i opsesija prema prošlosti sprečavaju da planiramo budućnost zemlje? Da li mi stalno vozimo tako što gledamo u retrovizor?

Istoriju, ne samo Srbije, ne tumačim kao jednu pravu liniju koja ide napred, ili nazad, ili kao krug, nego kao više linija, od kojih neke idu napred, neke nazad, druge levo, treće desno, neke su prave, druge krivudave, a neke isprekidane; jedne se kreću predvidljivim tokom, druge ne. Zbog toga sam, između ostalog, u dogovoru sa Borom Babić, direktorkom Akademske knjige, izabrao sliku Ivana Radovića Grad [Sombor] iz 1921. za korice srpskog izdanja knjige. Ta slika na izvanredan način ilustruje moje razumevanje istorije. A i pažljiv posmatrač će na njoj primetiti pravoslavnu i rimokatoličku crkvu, koje simbolišu multikulturalnost kao sastavni deo srpske istorije. Inače, za korice engleskog izdanja izabrao sam sliku Save Šumanovića Na bunaru (1924), čime sam hteo da stranoj publici predstavim možda najvećeg srpskog slikara koji je praktično nepoznat van granica bivše Jugoslavije. Takođe, želeo sam da odstupim od nepisanog pravila da na koricama imam scenu iz neke bitke ili portrete vladara.