Od sunca Pariza do svetionika u Splitu

foto: robert čoban

Dan nakon smrti Alekseja Navaljnog u februaru ove godine, ispod spomenika Petru i Aleksandru Karađoreviću u Bulonjskoj šumi u Parizu, ovdašnji Rusi počeli su da postavljaju cveće, sveće i fotografije disidenta koji je preminuo pod sumnjivim okolnostima. Zašto su Rusi među svim spomenicima u Parizu odabrali baš ovaj kao mesto za odavanje počasti Navaljnom, verovatno nikad nećemo saznati. Osim zajedničkog slovenskog i pravoslavnog porekla, možda je tu i činjenica da su i Aleksandar i Aleksej žrtve atentata. Za ovog drugog ne postoji službeni dokaz, ali njegove pristalice u to duboko veruju.

PARIZ

Spomenik kralju Petru I i kralju Aleksandru I u Parizu predstavlja zajedničku spomeničku kompoziciju, a posvećen je primarno kralju Aleksandru I Karađorđeviću, koji je ubijen 1934. u atentatu na teritoriji Francuske, ali i njegovom ocu kralju Petru I koji se smatrao velikim prijateljem ove zemlje. Spomenik je otkriven 9. oktobra 1936. godine na drugu godišnjicu Marseljskog atentata, a njegov autor je francuski vajar Maksim Real del Sart.

Nepune četiri godine pre atentata u Marselju, na Kalemegdanu je na godišnjicu potpisivanja nemačke kapitulacije 11. novembra 1930. u prisustvu kralja Aleksandra I otkriven Spomenik zahvalnosti Francuskoj. Prilikom dolaska u zvaničnu posetu Francuskoj, kralj Aleksandar I je ubijen 9. oktobra 1934. u Marselju, od strane Velička Dimitrova Kerina, pripadnika separatističke VMRO, a atentat su organizovali pripadnici ustaškog pokreta. Zajedno sa njim tada je ubijen i francuski ministar inostranih poslova Luj Bartu.

Uoči Dana primirja, 10. novembra 1934. kamene posmrtne maske kralja Aleksandra I i ministra Bartua bile su izložene kod Trijumfalne kapije u Parizu. O tome je izveštavao beogradski dnevni list “Vreme” na naslovnoj strani, u tekstu pod naslovom “Milioni Parižana defiluju tokom cele noći ispred posmrtne maske Blaženopočivšeg Kralja Aleksandra, izložene na katafalku ispred Pobedničke kapije”. Iste večeri održana je molitva za kraljevu dušu, a među prisutnima su bili francuski predsednik Alber Lebren, maršal Filip Peten, maršal i počasni vojvoda Luj Franše d’Epere, kneginja Olga Karađorđević, jugoslovenski poslanik u Parizu dr Miroslav Spalajković i drugi. Posmrtne maske izradio je francuski skulptor Maksim Real del Sart, pripadnik monarhističke Francuske akcije.

Iako je bilo predviđeno da se na maketi, u dnu, nalazi još jedna skulptura beživotnog kralja Aleksandra I u mrtvačkoj tkanini, nad kojim plače personifikacija tuge sa mačem u rukama, u konačnom rešenju opredelilo se za veličanje kraljeve državničke i ratničke slave umesto tragične smrti. Na prednjoj strani postamenta se nalazi natpis: “Kraljevina Srbije i Jugoslavije, Petru I Oslobodiocu i Aleksandru I Ujedinitelju”, a ispod toga: “Počast Pariza i Francuske velikim prijateljima”. Na bočnim stranama se nalaze delovi telegrama koji je regent Aleksandar uputio francuskom predsedniku Remonu Poenkareu decembra 1915: “Srbije više nema, ali njena vojska je sačuvana, mi smo spremni da nastavimo borbu na francuskom tlu”, kao i navodne poslednje kraljeve reči: “Čuvajte Jugoslaviju! Čuvajte francusko-jugoslovensko prijateljstvo!”

Ovu grandioznu kompoziciju u bronzi Maksim Real del Sart, koji se proslavio skulpturama Jovanke Orleanke, prvo je napravio u gipsu, a taj rad je početkom ove godine otkupio Muzej grada Beograda nakon što ga je u jednoj francuskoj antikvarnici otkrila istoričarka umetnosti Branka Đorđević Nakaniši. Danas se nalazi u kolekciji ovog muzeja.

MARSELJ

U Marselju, gradu u kojem je kralj ubijen, na dva mesta se odaje pošta Aleksandru I Karađorđeviću. Tabla sa informacijom na francuskom jeziku nalazi se na banderi na mestu na kojem su atentatori pucali na kralja. Veliki ar-deko spomenik kralju Aleksandru i Luju Bartuu nalazi se u 6. arondismanu Marselja i delo je arhitekte Gastona Kastela i vajara Antoana Sartorija, Luja Botinelija i Eli-Žana Vezijena. Četiri visoke ženske figure drže fotografije dvojice ubijenih državnika. Iza njih je monumentalni štit naslonjen na dva stupa dekorisana reljefima sa natpisom “Pax” (“Mir”) kao i grbovima obeju zemalja. Na ta dva stuba nalaze se dve ženske figure koje predstavljaju Jugoslaviju i Francusku.

KRALJEVINA SHS/JUGOSLAVIJA

Od sredine dvadesetih godina do kraja 1940, dakle, u periodu od deceniju i po, na teritoriji kraljevine SHS/Jugoslavije nastalo je blizu dve stotine dinastičkih spomenika posvećenih kraljevima Petru I i Aleksandru I, različitih po formi i gabaritu, od prikaza konjanika, stojećih figura, uveličanih poprsja, portreta, reljefa sa kompozicijama iz života monarha, spomen-ploča i spomen-česmi. S vremenom se ovoj pojavi priključuju i spomen-groblja, spomen-objekti različite namene (škole, bolnice, sanatorijumi), sokolski domovi, i na kraju, pravoslavne crkve, čime je zvanična vlast želela da potvrdi jedinstvo i unitarističko ustrojstvo nove države.

Kako piše Vladimir Mitrović u svom radu “Dinastički spomenici u Kraljevini SHS/Jugoslaviji 1919–1941”, za kreaciju tih spomenika bili su angažovani uglavnom vrsni akademski vajari pa diletantskih radova skoro da nije ni bilo. Nema sumnje da je akcijama podizanja spomenika kraljevima u čitavoj zemlji bilo planirano i birokratski uspešno rukovođeno ali, kako izgleda, u tom trenutku nije bilo nekih osobito negativnih reakcija na njihovo podizanje. Ipak, sasvim retki, sporadični incidenti, kao i kasnija opšta neprihvatanja ovih spomenika bili su, između ostalog, osnovni uzroci i njihovog jedinstvenog nestajanja. U periodu od maja 1941. pa do, u najboljem slučaju, jeseni iste godine, samo sa teritorije koja je ušla u sastav NDH (Hrvatska i Bosna i Hercegovina) uklonjeno je i uništeno stotinak spomenika. Od jedne relativno ozbiljne i kvalitetne produkcije nije ostao niti jedan, baš kao i u ostalim delovina zemlje, kada je po zvaničnom raspadu Kraljevine Jugoslavije, posle kratkotrajnog šestoaprilskog rata 1941, teritorija zemlje surovo rasparčana i podeljena. Nove vlasti, izuzev donekle u tzv. centralnoj Srbiji, nisu dugo čekale da uklone sva zatečena spomenička znamenja koja podsećaju na Karađorđeviće i Jugoslaviju. Pripreme za te događaje bile su veoma jasne i brze – odmah po organizovanju vlasti na novim državnim teritorijama, trebalo je ukloniti sve ostatke prethodne državne zajednice sa posebnim akcentom na dinastičke spomenike. Na severnim teritorijama zemlje, u Sloveniji, Dalmaciji, Dubrovniku i Crnoj Gori, italijanske okupacione vlasti zvanično uklanjaju spomenike putem svojih lokalnih birokratskih uprava. U velikom, centralnom delu kraljevine, uključenom u NDH, gde je podizanje u međuratnom periodu bilo veoma intenzivno, vlast preuzima ustaški režim koji temeljno ruši sve zatečene spomenike kraljevskog režima. Na teritoriji Bačke tu ulogu preuzimaju mađarske okupacione vlasti, u Banatu, koji je zvanično bio deo Nedićeve Srbije a suštinski pod upravom lokalnih Nemaca – nemačka vlast; a u Makedoniji bugarska, i one se posebno brutalno obračunavaju sa zatečenim spomenicima, kako onim iz doba kraljevnine, tako i onim iz srednjeg veka. Tako su do jeseni 1941. godine sa lica zemllje nestali svi dinastički spomenici i obeležja Kraljevine SHS (Jugoslavije). Do danas obnovljeno je tek njih nekoliko – u Bjeljini, Zrenjaninu, Somboru i Nišu, dok je u Novom Sadu na Trgu republike (!?) 2018. podignut spomenk kralju Petru I Karađorđeviću.

SLOVENIJA

Prvi spomenik Karađorđevićima na tlu današnje Slovenije bio je onaj posvećen kralju Petru I Karađorđeviću u Kranju, podignut 1926, čiji je autor Valentin (Tine) Kos. Spomenik kralju Petru I Karađorđeviću u Ljubljani, podignut 1931. izradio je poznati vajar Lojze Dolinar, jedan od najplodnijih slovenačkih kipara, koji je, između ostalog, dugo boravio u Beogradu (1949–1959) kao profesor na beogradskoj Akademiji likovne umetnosti. Pored spomenika u Ljubljani, Dolinar je autor i spomenika kralju Aleksandru I u Skoplju (u Dečjem domu, 1935) i Visokom (1937).

Isti autor je pred sam početak rata izradio i spomenik kralju Aleksandru I, takođe u Ljubljani, koji je svečano otvoren na rođendan kralja Petra II 6. septembra 1940. uz prisustvo mladog kralja, kneza namesnika Pavla, članova Kraljevskog doma i visokih zvanica iz Beograda, Zagreba, Ljubljane i čitave Slovenije. Posebnu skupinu dinastičkih spomenika u Sloveniji čine spomenici kralja Aleksandra I u vidu masivnih poprsja na visokim postoljima – u Ljubljani, u fabrici duvana (vajarka Iva Despić Simonović, 1935), Jesenicama (vajar Petar Loboda, 1936) i spomenik u dvorištu Građanske škole u Mariboru (1936). Kao i na drugim teritorijama kraljevine, i u Sloveniji je bilo mnoštvo skromnijih spomenika po manjim mestima, kao i brojnih spomen-ploča posvećenih kraljevima Petru I i Aleksandru I.

HRVATSKA

Više dinastičkih spomenika u Hrvatskoj nastalih u ovom periodu zaslužuje dodatnu pažnju – ili po izrazito visokim umetničkim kvalitetima koji se često poklapaju sa radovima poznatih jugoslovenskih vajara ili nekim drugim specifičnostima koje ih izdvajaju iz opštejugoslovenskog korpusa spomenika posvećenih članovima jugoslovenske dinastije. Jedan od prvih spomenika kralju Petru I podignut je već 1923. godine u Dardi kod Osjeka. To je bila piramidalna konstrukcija, visoka devet metara, sa dvoglavim orlom na vrhu koji u kandžama drži grb Kraljevine SHS. Spomenik je podignut na mestu, a verovatno i od istog materijala, prethodnog spomenika Mariji Tereziji sa mađarskom krunom, koji je porušen već 1918. Istu sudbinu doživeo je i spomenik u Dardi ubrzo posle početka Drugog svetskog rata.

Samo godinu dana posle smrti kralja Petra I, na zboru građana Dubrovnika odlučeno je da se otkupi nacrt za spomenik od Ivana Meštrovića. Posle dve godine, 1. decembra 1924, na dan Ujedinjenja, na velikoj svečanosti otkriven je veliki kameni reljef. Bio je postavljen na počasno mesto (levo od stepeništa na gradskim zidinama) ispod samog kipa Svetog Vlaha, zaštitnika grada. Kralj je bio prikazan na konju, ogrnut velikom pelerinom, sa sokolom u ruci. Čak i na reprodukcijama starih fotografija očito je kako je reljef nosio veliku umetničku energiju te svojom umerenom stilizacijom i krajnje ekspresivno spada u sam vrh Meštrovićevih radova slične tematike. I sam kralj Aleksandar je bio veoma zadovoljan dubrovačkim spomenikom pa je odmah posle svečanog otvaranja dodelio odlikovanja učesnicima procesa izgradnje i otkrivanja spomenika. Meštrovićev reljef sa prikazom kralja Petra I izlagan je već sledeće godine u Parizu.

...

Poznati hrvatski i jugoslovenski vajar Antun Augustinčić je u međuratnom periodu izradio niz monumentalnih dinastika. Pored velikih spomenika u Kragujevcu (1932, jedini koji još postoji, i nije dinastik već je posvećen palima u ratovima), Skoplju (1937) i Somboru (1940), Augustinčić je na području Hrvatske izveo tri spomenika. Najraniji je bila jednostavno koncipirana i izvedena spomen-ploča posvećena desetogodišnjici oslobođenja ostrva Krka sa stilizovanim dvoglavim orlom, državnim grbom u kandžama i prigodnim zapisom (1931). Spomenici u Varaždinu i Sušaku znatno su značajniji i pripadaju samom vrhu međuratnih dinastika. Spomenička figura kralja Aleksandra I u Varaždinu svečano je otvorena 6. septembra 1935. na rođendan mladog kralja Petra II, na glavnom Trgu kralja Tomislava, ispred Gradske većnice.

Samo nekoliko nedelja kasnije, 17. novembra 1935. svečano je otkriven spomenik kralju Aleksandru I na Sušaku, koji Augustinčić radi zajedno sa drugim velikim hrvatskim i jugoslovenskim vajarom Franom Kršinićem. Na širokoj platformi iz koje izranja visoki postament, u stojećem stavu prikazana je bronzana figura kralja za kormilom (jugoslovenskog) broda. Kralj je prikazan u paradnoj generalskoj uniformi sa pelerinom koja je zanjihana na vetru. Na postamentu su bronzani reljefi sa figurama koje simbolišu sve krajeve zemlje. Mada su sačuvane samo loše fotografije i fotografije makete spomenika, vidljiva su njegova monumentalna svojstva i patos izražen u likovima kralja i figurama na reljefima. I drugi autor sušačkog monumenta Frano Kršinić bio je izrazito aktivan na području spomenika dinastija u čitavoj zemlji – Bosanska Krupa (1929), Novi Bečej (1937), Sarajevo (1938), kao i biste kralja Aleksandra I i Petra I u Zagrebu (1934) i Bjelovaru (1935).

Još jedan od vajara koji su bili veoma aktivni na polju dinastičkih spomenika je Sreten Stojanović, čiji se radovi mogu smatrati uspešnijim spomenicima – Nevesinje (1928), Dvor na Uni (1929), Tuzla (1935), Ohrid (1937) i posebno Udbine (1938). Svi pomenuti radovi Augustinčića, Kršinića i Stojanovića nikada nisu uvršteni u njihove zvanične biografije, kao ni u enciklopedije ni monografije. Isti autori sa nastavili blistave vajarske i spomeničke karijere i u vreme socijalističke Jugoslavije.

Od ostalih spomenika kraljeva u Hrvatskoj vredni su pomena spomenici sa prikazima figure kralja Petra I u Novoj Gradiški 1926. (vajar Ivo Kordić); Otočcu iste godine (Josip Turkalj); Sisku 1930. (Robert Žan Ivanović); Sušaku 1938. (Vinko Matković), kao i spomenik kralju Aleksandru I u Vukovaru 1936. (Marin Studin).

Spomen-svetionik posvećen kralju Aleksandru I u Splitu svečano je otkriven 8. decembra 1935. godine i bio je jedinstven na prostorima čitave zemlje. Koncipiran kao spomenik-svetionik, dakle, objekat utilitarne prirode, bio je postavljen u gradskoj luci, a isklesan je od blokova bračkog kamena (širine 1,2 m, visine 7,5 m). Po ocenama ondašnje štampe (“Jadranska straža”), spomenik je delovao ugodno svojom jednostavnom geometrijskom formom koja ne narušava lučki ambijent ne gubeći se u detaljima. Za razliku od ostalih jugoslovenskih dinastika, splitski monument nije bio posvećen samim ličnostima već događajima vezanim za njihove posete Splitu. Sami povodi – tri istorijska događaja, uklesani u vidu kratkih napisa na ovom jedinstvenom nefigurativnom dinastiku kraljevine retko su zanimljivi – 26. avgust 1910. kada je “(vidovita i oplemenjena) omladina Splita prvi put pozdravila budućeg jugoslovenskog kralja Petra I”; 29. novembar 1925. kada je kralj (Aleksandar I) prilikom posete Splitu na istom ovom mestu rekao: “Budite odsada kao i dosada večni čuvari našeg mora, za vama čvrsto stoji ujedinjena otadžbina”; 14. oktobar 1934. kada su iz Marselja u Split dopremljeni posmrtni ostaci kralja Aleksandra I, “skamenjena od bola domovina ovde primi(la) tjelo kralja mučenika vraćenog iz tuđine gde izdahnu uz reči: Čuvajte mi Jugoslaviju”. Ovako koncipiran i obeležen spomen-svetionik na otvaranju je inspirisao govornike koji su rekli da će on brodarima pokazivati sigurno mesto u luci a narodu sigurnu budućnost. Tekstovi su uklonjeni od strane italijanskih okupatora već u proleće 1941. neposredno po osnivanju NDH.

Na području tadašnje Savske banovine podizano je još na desetine dinastičkih spomenika. To su uglavnom bila poprsja, portreti kraljeva u prirodnoj veličini ili nešto veća kada su postavljena na visoke postamente. Ima, takođe, i veliki broj spomen-ploča koje su mahom radili školovani vajari. Otkrivani uz velika narodna slavlja i svečanosti, uz svečane parade, govore i muziku, smešteni isključivo u samim centrima naselja i gradova, ovi spomenici su, kao i svi ostali, zbrisani sa lica zemlje od strane ustaške vlasti već 1941. godine.

(nastaviće se)