Kralj Aleksandar nije u Beogradu

SOMBOR

Spomenik kralju Aleksandru Karađorđeviću u Somboru podignut je 1940. i delo je vajara Antuna Augustinčića. Već 1941. godine Hortijevi vojnici su ga sklonili, da bi bronzanu skulpturu na komade isekla i pretopila nova vlast po završetku Drugog svetskog rata 1947. godine.

Spomenik je stajao naspram ulaza u Staru gradsku kuću, sa glavne ulice. Od spomenika je ostao postament, a ostao je sačuvan i kalup konja u Klanjecu, Augustinčićevom rodnom mestu u Sloveniji. Kalup kralja nije sačuvan. Neobično je što je Augustinčić predstavio kralja gologlavog iako je držao isukan mač.

Na otkrivanju spomenika u nedelju 21. jula 1940. u Glavnoj ulici i na Trgu Sv. Đorđa u Somboru okupilo se više od 20.000 ljudi iz grada ali i iz cele Vojvodine.

Kako piše Vladimir Mitrović u radu “Dinastički spomenici u Kraljevini SHS/Jugoslaviji 1919–1941”, nepunih devet meseci posle toga nacistička Nemačka je napala Kraljevinu Jugoslaviju, a u Sombor su 12. aprila 1941. ušle trupe mađarskih honveda. Spomenik kralju Aleksandru bio je, tokom prvih dana okupacije, prekriven ceradom koju je obezbedio vlasnik saračke radnje Merei. Pre svečanog defilea mađarske vojske kroz Glavnu ulicu nastala je panika jer bi vojnici morali marširati ispred spomenika, pa su se rastrčali u potrazi za nečim da pokriju spomenik i u pomenutoj radnji dobili ceradu koju su deca nabacila na spomenik.

Nekoliko sedmica kasnije, u vreme mađarske vojne uprave nad gradom, uklonjena je bronzana statua kralja Aleksandra. Još neko vreme na trgu je stajao prazan postament, prekriven mađarskom zastavom, pa je zatim i on razbijen i sklonjen zajedno sa bareljefima koji su na njemu postojali. Za vreme okupacije, bronzana kraljeva statua nalazila se neko vreme u hodniku istočne strane Gradske kuće, a posle oslobođenja bila je izmeštena na tzv. slagalište, odnosno na gradski komunalni otpad.

Odlukom opštinske vlasti, Augustinčićeva statua kralja Aleksandra odneta je kasnije u livnicu u Topoli, gde je pretopljena, a sredstva dobijena prodajom bronze od spomenika data su, prema svedočenjima, gradskom FK “Radnički”. Time je Sombor ostao bez svog najimpozantnijeg, ali i najkratkovečnijeg umetničkog spomenika i jedinog spomenika nekom srpskom vojniku ili državniku.

Na mestu nekadašnjeg spomenika pre desetak godina, u vreme rekonstrukcije somborske Glavne ulice, postavljena je neestetična, čak i nezgrapna granitna česma (istrgnuta iz šireg projekta autora). Inicijative i peticije za vraćanje spomenika traju od 2008. kada je počela rekonstrukcija Glavne ulice i trenutno se stiglo dotle da je gradska Skupština podržala vraćanje spomenika i raspisala nagradni konkurs za idejno rešenje (2018) na kojem je pobedio rad Zorana Ivanovića, vajara iz Beograda.

U vreme do Drugog svetskog rata još su samo dva grada u Vojvodini pored Sombora, imala statue konjanika: Pančevo i Zrenjanin.

TURIJA

Posebno je bizaran slučaj spomenika kralju Aleksandru u Turiji koji je podignut 1936. ispred današnje zgrade Mesne zajednice, na mestu gde je kralj Aleksandar prvi put nogom stupio na tle prilikom posete ovom bačkom selu 1919. godine.

Tu se nalazio do okupacije 1941. kada ga je nekolicina Turinaca sklonila i zakopala kako ga mađarske okupacione snage ne bi uništile. Ostao je zakopan sve do 1992. Tada su ga otkopali članovi Narodne stranke predvođeni Milanom Paroškim u decembru uoči predsedničkih izbora (gde je Paroški bio kandidat i osvojio treće mesto iza Slobodana Miloševića i Milana Panića). Sasvim je izvesno da je naprasno pronalaženje i iskopavanje spomenika bilo deo njegove predizborne kampanje. Inače, tih dana kopalo se po Turiji na više mesta.

Osim članova Narodne stranke, spomenik su pokušali da pronađu i iskopaju i članovi SPO, ali nisu imali tačnu informaciju gde se on nalazi, tako da su njihovi pokušaji ostali neuspešni. Kao autentično svedočanstvo o tom neobičnom događaju, na Jutjubu se nalazi VHS snimak “Kako je iskopan spomenik kralju Aleksandru u Turiji”. Spomenik od 1992. do danas stoji u prostorijama Mesne zajednice Turija jer nikako da se nađu sredstva za njegovo ponovno postavljanje.

...

DERONJE

U jednom drugom tradicionalno monarhističkom selu u Bačkoj – Deronjama, to nije bio slučaj. Ispred tamošnje pravoslavne crkve nalazi se spomenik kralju Aleksandru Karađorđeviću Ujedinitelju. Na tabli piše da je podignut 2007. “uz Božiju pomoć, Srpskog pokreta obnove, Ministarstva kulture i svih ljudi dobre volje”.

Deronjčani su kralja Aleksandra Prvog posebno poštovali, a vest o njegovoj pogibiji u Marselju 1934. bukvalno je ovo selo zavila u crno. Nedugo posle tog tragičnog događaja, u želji da trajno sačuvaju uspomenu na voljenog monarha, Deronjčani su pokrenuli akciju za prikupljanje sredstava za podizanje spomenika. Akademski vajar Dragutin Spasić napravio je spomenik koji je otkriven 8. maja 1938. godine. Tada Deronje dobijaju nadimak “kraljevo selo”. Milivoj Davidov je 2007. ispričao za “Glas javnosti” kako je imao samo sedam godina kada je 1938. originalni spomenik podignut. “Sećam se da smo svi u kući bili veseli. Moj otac Đoka posebno jer je on služio u kraljevoj gardi i bio seiz, odnosno brinuo se o kraljevom konju. U kući smo imali na zidu i slike kraljevskog para. Posebno je bila lepa kraljica Marija. Posle rata smo morali da sakrijemo sliku i čuvao sam je sve dok pre tridesetak godina nismo rušili kuću. Onda mi je neko ukrade. To nikako ne mogu da prežalim!”, ispričao je tada deda Milivoj.

Deronjčani nisu ni mogli da pretpostave da će spomenik gledati samo tri godine. Kada su mađarske okupacione snage 1941. došle u Deronje, spomenik je srušen i izgubio mu se svaki trag, što je u Bačkoj bila sudbina većine spomenika posvećenih kralju Petru, kralju Aleksandru ili pak Svetozaru Miletiću u Novom Sadu. Posle rata došlo je neko novo vreme kada baš nije bilo popularno pominjati kralja. Trebalo je da prođe čitavih 60 godina da bi ideja o obnavljanju spomenika kralju Aleksandru opet bila ostvarljiva. Akademski vajar Dragan Dimitrijević uspeo je da uz pomoć fotografija napravi vernu repliku spomenika, koji je 16. maja 2007. princ Aleksandar otkrio. Svaki treći žitelj ovoga lepog sela došao je da prisustvuje svečanosti. Burno su klicali princezi Katarini i princu Aleksandru, koji su do centralnog mesta dovezeni u tropregu. Pre svečanog čina, sveštenik Slavko Stojisavljević, uz prisustvo više sveštenika kao i odžačkog rimokatoličkog župnika Jakoba Fajfera, služio je parastos kralju Aleksandru.

KRAGUJEVAC

Spomenik kralju Aleksandru, autora Dragomira Arambašića, uz veliku narodnu svečanost je osveštan i otkriven na Vidovdan 1936. Nalazio se ispred upravne zgrade “Zastave”. Bio je visok šest metara i težak više od dve tone, a izliven je u Kragujevcu od istopljenih topovskih cevi.

Spomenik je srušen posle Drugog svetskog rata uz pomoć ruskih samohotki. Prema nekim svedočenjima, preživeli solunci su još dugo posle rušenja spomenika dolazili na to mesto i palili sveće. Sudbina samog spomenika nije poznata jer jedni smatraju da je pretopljen, dok drugi smatraju da se i dalje nalazi zakopan u krugu bivše fabrike “Zastava”.

Ravnogorski pokret i Udruženje izbeglih, prognanih i ugroženih lica Srbije podnelo je inicijativu za ponovnu izgradnju spomenika kralju Aleksandru Karađorđeviću u Kragujevcu, koji su posleratne komunističke vlasti 1946. godine srušile i odnele.

NIŠ

U Nišu postoji kraljev spomenik, nalazi se u centru, na istoimenom trgu i rad je akademskog vajara Zorana Ivanovića iz Beograda. Izliven je u livnici “Kuzman” u Smederevu. U postament spomenika uklesan je natpis “Kralj Aleksandar Karađorđević 1888–1934”. Visina spomenika je 4,5 metara a postamenta 7 metara, težak je 3,3 tone.
Spomenik su otkrili gradonačelnik Niša Smiljko Kostić i princ Aleksandar Karađorđević 7. decembra 2004. na devedesetogodišnjicu Niške deklaracije o ujedinjenju naroda slovenskog porekla na Balkanu. Spomenik je osveštao vladika niški gospodin Irinej, koji je rekao da se ovim činom ispravlja nepravda koju su Nišlijama naneli oni koji su pokušavali da nam oduzmu pamćenje, zatru korenje i unište tradiciju.
Prvi spomenik je otkriven i osvećen na kraljev rođendan 17. decembra 1939, ali je pod nerazjašnjenim okolnostima, nakon oslobođenja Niša 1946, sklonjen i uništen. Prvobitni spomenik je delo Radete Stankovića, jednog od najistaknutijih srpskih vajara između dva svetska rata.

BEOGRAD

Zvuči neverovatno, ali u glavnom gradu Srbije, onom u kojem je kralj Aleksandar I Karađorđević stolovao, nema njegovog spomenika. Prema predlogu predsednika Srbije Aleksandra Vučića iz 2018, trebalo je da 2019. bude postavljen preko puta spomenika caru Nikolaju Romanovu. Ali to se nije dogodilo ni do današnjeg dana, čak ni povodom 90. godišnjice od atentata u Marselju.

(Kraj)