Kao TV producent interesantnog obrazovnog serijala o poznatim književnicima, imao sam privilegiju da organizujem snimanje u jednoj od najšarenolikijih regija u Srbiji. Devastiranoj po imućnosti a bogatoj prirodnim potencijalima, pre svega ljudima koji su državu spasavali i u ratu i u miru.
Na Jugu Srbije, u dolini triju moćnih planina nalazi se Kuršumlija. Ušuškana između Jastrepca, Kopaonika i Radan planine. Reka Toplica, poznata po termalnim izvorima, odgajala je razne civilizacije od davnih dana. Ova regija je od samih početaka nama poznate istorije bila naseljena najranijim civilizacijama. U selu Pločnik koje se nalazi između Prokuplja i Kuršumlije, otkriveno je neolitsko naselje sa topionicom bakra, najstarijom u Evropi. Kuršumlija se u rimsko doba zvala Ad Fines, u prevodu “na kraju”, odnosno na kraju Donje Mezije. Onde gde su na ivicama starih mapa ucrtavali zmajeve, to je za Rimljane bio ovaj kraj, razmeđe rimske civilizacije i teritorije lokalnih plemena. Kuršumlija je kasnije dobila naziv Toplice po toplim izvorima koji se nalaze na njenoj teritoriji. Jedna od pikanterija je da reka Toplica, koja protiče kroz Kuršumliju, izvire na vulkanskoj planini Kopaonik. U vreme Nemanjića, ovaj grad imao je naziv Bele Crkve jer su krovovi od olova na suncu davali bleštav sjaj. Današnji naziv je turski prevod naziva Bele Crkve – Kuršum Kilise.
Stefan Nemanja na svoj državotvorni put kreće baš iz Toplice odnosno Kuršumlije. Tu podiže dve svoje zadužbine: manastir Presvete Bogorodice i manastir Svetog Nikole (za vreme Svetog Save sedište Topličke episkopije, a kasnije i mitropolije). Obe su starije od Hilandara. O Pločničkoj bici 1386. godine malo se govori, a u njoj su Srbi porazili Osmanlije. Naime, knez Lazar ovde se poslužio lukavstvom iskoristivši geografiju topličkog kraja. Naredio je drvosečama da obore drveće kod današnjeg sela Beloljina (na pola puta između Kuršumlije i Prokuplja) i time naterao vojsku Murata I da promeni pravac napredovanja i naleti na srpsku oklopnu konjicu kod Pločnika, koja ju je tu odlučujuće potukla i naterala na povlačenje sve do Niša. U toj, kao i u Kosovskoj bici, opevani su Kosančić Ivan i Toplica Milan, čuveni vitezovi iz ovog kraja. Danas postoje ostaci utvrđenja ove dvojice junaka, pa i selo koje se zove Ivan Kula.
Na obodima grada nalazi se uzvišenje sa nazivom Marina Kula na čijem se vrhu nalaze ostaci utvrđenja Mare Branković, žene Murata II, koja je ova krajeve dobila na upravu u okupiranoj zemlji od strane Carigrada. Srpkinja Mara, carica-majka, najmoćnija žena u osmanskom carstvu svog vremena, rodila je Mehmeda II Osvajača, koji je zauzeo Konstantinopolj. Nažalost, sve tri kule su prilično devastirane.
Osmanlije gase autonomiju ovog kraja koju je dobila Mara Branković. Godine 1690. oba manastira su teško oštećena i spaljena, monasi i monahinje mučeni i ubijani, a nejač se pridružila Arseniju Čarnojeviću i krenula na sever. Kad je 1804. godine Stanoje Glavaš oslobodio Kuršumliju, zatekao je samo jednog Srbina koji je radio kao pekar i jedva da je govorio srpski. Pekara je bila napravljena od opeka koje su preostale od manastira Svetog Nikole. Konačno oslobođenje Kuršumlije bilo je o Bogojavljenju 1878. godine. Od tada pa do 1920. godine ovi prostori bivaju naseljavani ljudima iz Crne Gore, Hercegovine, sa Golije, severa Kosova i Metohije. Ispostavilo se da je to bila jako dobra genetska kupaža intelekta, hrabrosti, gostoprimstva i radne etike.
Godine 1915. prilikom povlačenja prema Albaniji, vojska i kralj Petar su boravili dve noći u Kuršumliji. Kraj je posebno ostao upamćen po Topličkom ustanku (1917), jedinoj oružanoj pobuni u porobljenoj Evropi. U njemu nisu učestvovali samo Srbi, bio je internacionalnog karaktera, tu je bilo i Slovaka koji su prebegli s austrougarske na srpsku stranu. Gvozdeni Puk (2. pešadijski puk “Knjaz Mihajlo” prvog poziva), pokupio je najveći broj Karađorđevih zvezda. Ovi momci su od 1918. do 1920. bili lična pratnja kralja Aleksandra Ujedinitelja. U Prokuplju se nalazi spomen-park tim zaboravljenim herojima.
Hotel Evropa je otvoren 1892. godine, a u njemu je boravio čuveni Branislav Nušić. Inspiracija su mu bili ljudi i događaji iz ovog kraja, ovekovečio ih je u svom čuvenom delu Sumnjivo lice. Kafana hotela bila je kulturno i intelektualno hranilište građana. Tu su se żenili, odlazili u vojsku i družili. Zgrada je dozidana i renovirana … Nekada su u kafanama pijani gosti tražili od konobara “kontra navoj”, što je značilo da donesu vodu ili rasol kako bi mogli da se malo isprave i nastave da piju.
Priroda topličkog kraja je brdovita, lepa, plodna i šumovita, okružena sa tri banje. U njima su vrhunske termalne vode, možda i najkvalitetnije u Evropi. Da je ovo gradić u Austriji, toplom vodom bi grejali domaćinstva, puteve i većinu opštine. U plastenicima bi bukvalno mogli da uzgajaju tropsko voće, kao banane na Islandu. Kad već pominjemo voće, šljiva je jako zastupljena u svim agregatnim stanjima. Ako volite da popijete, nemojte baš da ste široke ċaše i široke ruke, upropastićete se od alkohola. Ovde ljudi neprestano nazdravljaju jedni drugima, ukrštaju ruke i piju alkohol na eks. Tu je pravi spektar rakija koje se služe tako da je najslabija u velikim, a najjača u malim čašama. Ċaše isto imaju nazive, od čašice do krigle, koju oni zovu “vegetara”. Stariji će imati bolju sliku ako se sete kako se nekada ovaj začin pakovao. Hrana je “brutalno” dobra, u ogromnim porcijama i vrlo pristupačnih cena. Svuda je dobra, probajte najbolju ovčiju pljeskavicu kod Joksima. Tamo su porcije gigantske. U krčmi Vožd služi se rakija sa propolisom, tu se jedu punjena vešalica i Karadorđeva šnicla, samo pazite kako je sečete. U Voždu su me naučili da se seče uzdužno kako bi kajmak ostao ušuškan i ne bi došlo do razlivanja. Poslastičarnica Izvor se nalazi na gradskom trgu kod bioskopa i datira od prve polovine prošlog veka. Kao da je Tarantino pravio enterijer. Pločice su “obrnule igricu”, a stare mašine za sladoled i ventilator na plafonu i dalje su u funkciji. Šampite su prave; ako ih polijete koka-kolom, ne tope se, urmašice najbolje na svetu, kao i boza. Kao da ekser nije ukucan decenijama. Jedino novi kalendar na zidu ruši iluziju. Na trgu, buregdžinica iza restorana Stara Srbija ima i ljuti burek. Porodica Lučić samo prodaje ovaj unikatni specijalitet “za ovde” ili da se ponese. Odličan je, meso i ljuta paprika. Možda bi dobro išao i sa sirom u ljutoj varijanti. Jogurt je lokalni, u čašicama.
Đavolja Varoš je prirodni fenomen. O njoj ste gledali i slušali stotinu puta na raznim medijima. Interesantne su male jame u koje su ulazili rudari potrbuške. Bili su sitni rastom i naseljeni su iz današnje Nemačke ovde u srednjem veku.
Ako kraj posećujete u letnjoj sezoni, obavezno svratite u restoran Dva ambara. Prodaju gusle, suvenire i hrana je vrhunska. Rakija je svuda dobra, pa i ovde. Salata se služi iz bašte i takvu nećete naći u beogradskim restoranima. Hotel Franica naziv je dobio po učiteljici koja je pre Drugog svetskog rata došla u Kuršumliju službom. Rođena Dubrovčanka odškolovala je čitave generacije učenika. U Kuršumliji se udala i ostavila potomstvo. Naslednici su hotel nazvali po njoj. Ovaj najveći grad u topličkom regionu vekovima je poznat po vinovoj lozi. Da nije bio godinama gubitnik u tranziciji, danas bi imao status srpske Burgundije. Vekovima su imali status jedne od najboljih vinskih regija ovog dela Evrope. U 14. veku ova regija imala je 5000 hektara pod vinovom lozom. Burgundski putopisac i poznavalac vina iz prve ruke Bertandon de la Brokijer prošao je 1423. kroz Srpsku despotovinu i pohvalio kvalitet naših vinograda. Ima nekoliko legendi kako je autohtona sorta prokupac bila sačuvana i preževila veliku pandemiju filoksere. Tada je svet ostao bez loze od Francuske sve do Anda u Latinskoj Americi.
Danas se, pored “Prokupca”, Prokuplje ponosi čuvenom bokserskom tradicijom. Upečatljiva sala i dosta mladih polaznika vraćaju nadu da male sredine mogu ponovo da postanu rasadnici novih talenata. Kao šlag na tortu, jednu priču snimili smo u najuspešnijem sportskom klubu, bokserskom klubu “Topličanin”, koji je najbolje rezultate postigao sedamdesetih godina prošlog veka. U to vreme prokupački bokseri Bratislav Ristić i Fazlija Šaćirović postali su vicešampioni planete na Svetskom prvenstvu u Beogradu 1978. Ovi momci u rukavicama “drali” su sve rivale u velikoj Jugoslaviji i ostatku sveta.
Elem, zazvučaće kao reklama, ali nije: sve ovo vam je na samo tri i i po sata lagane vožnje sa pauzama iz Beograda. Savršeno mesto za produženi vikend.
