Zagrebački pobednik

Na vest da je Drago Kekanović prvi dobitnik novoustanovljene i na sva zvona najavljivane nagrade “Beogradski pobednik” – najveći deo zainteresovane javnosti reagovao je “s tupilom od nekuženja”. Tokom prethodnih dana dobijao sam poruke od mlađih koleginica i kolega sa pitanjem: ko je u stvari Kekanović i da li sam išta čitao od njega, a nešto stariji prijatelj iz Zagreba mi je rekao da će biti prava sreća za Gorana Vesića da izgubi izbore, jer bi mu se moglo desiti – kad već “Beogradskog pobednika” dobijaju ugledni hrvatski pisci – da sledeće godine Boris Dežulović objavi roman; sama mogućnost tog susreta na velikoj sceni dovoljna je da zagolica pokvarenu maštu i prljave strasti.

Na proglašenju i dodeli nagrade Čedomir Višnjić, urednik i direktor zagrebačke Prosvjete, koja je roman objavila, rekao je, a mediji to preneli, da je Kekanović “Srbin iz Zagreba”. Dakle, ne “srpski pisac” – što jeste određena književna činjenica, iako, treba verovati, suštinski nevažna u kontekstu nagrađivanja knjiga – već samo “Srbin iz Zagreba”, kao da se radi o upitniku na popisu stanovništva, a na koje pitanje građanin, uzgred, uopšte ne mora da odgovori. Višnjić je sasvim sigurno svestan da ne samo Kekanović već i drugi srpski pisci koji žive ili su živeli u Hrvatskoj nemaju u okviru glavnog toka svoje matične kulture neko posebno zapaženo mesto, usled niza razloga i loših inercija, pa je ovo etničko-geografsko određenje bilo neka vrsta legitimisanja, skoro pa pravdanja pred beogradskom javnošću. Razni mediji, međutim, preuzimajući biografske podatke o Kekanoviću sa srpske Vikipedije ili, recimo, sa sajta Hrvatske enciklopedije zagrebačkog Leksikografskog zavoda, naveli su da se radi o “hrvatskom piscu (srpskog porekla)”.

S BORHESOM NAPRIJED

Kad je reč o proverljivim i svima dostupnim književnim činjenicama, Kekanović zaista jeste mnogo duže i više hrvatski nego srpski pisac. Prvu knjigu poezije objavio je još kao srednjoškolac u Osijeku, da bi sa dolaskom na fakultet i preseljenjem u Zagreb tokom sedamdesetih godina prošlog veka, pored uredničkog posla u časopisima, a kasnije i na radiju, objavio nekoliko vrlo zapaženih knjiga lirizovane i začudne proze u čuvenim edicijama Razlog i CDD, kao i kod izdavačke kuće Naprijed, sa kojima je izašao na glas kao jedan od vodećih “hrvatskih borhesovaca” ili “fantastičara” (uz Tribusona, Pavličića, Horozovića, Čuića i neke druge), i zbog kojih je, konačno, dobio i Nazorovu nagradu, kako u to vreme tako i danas najvažnije državno književno priznanje koje mogu dobiti hrvatski pisci. Kao i svi pobrojani pisci tako je i Kekanović već od kraja te decenije i kasnije tokom osamdesetih godina napuštao taj pripovedni model, i upadljivije “regionalizovao” svoju prozu, baveći se, vrlo uslovno govoreći, temama i sudbinama hrvatskih, posebno slavonskih Srba. Te novele i romani, iako na jednoj ravni “zavičajni”, suštinski se razlikuju od tzv. stvarnosne proze, koju je ista generacija u srpskoj književnosti sedamdesetih godina pisala. Visoki artizam, jezičko-stilska elegancija i izvanredna univerzalizacija samih priča, koji su verovatno umetnički najvrednije ili makar najupadljivije ravni u toj prozi, onemogućili su političku (zlo)upotrebu njegovog dela, te se Kekanović, slično kao i brojni pisci (sa obe strane i svako sa svojim “hibrisom”: Mirko Kovač, Goran Babić, Petar Gudelj i dr.), odjednom našao na granici sa srpskom književnošću, kojoj do tada ni po čemu nije pripadao. Bez obzira na činjenicu da je od kraja devedesetih većinu svojih knjiga objavio u Srbiji, kao i na još važniju činjenicu da je tokom prethodne decenije dobio čitav niz uglednih nagrada (“originalnu” Andrićevu, Vitalovu, Ćorovićevu, Dušan Vasiljev i dr.), jednim delom svakako i u talasu nagrađivanja i, time, procesu (re)integracije u maticu pisaca poreklom iz Hrvatske (Đorđe Nešić, Anđelko Anušić, Nebojša Devetak i dr.), Kekanovićev opus ipak nije doživeo neku ozbiljniju recepciju u Srbiji, a o širem čitalačkom prijemu da se i ne govori. O njegovom statusu dovoljno govori podatak da su ga do novog veka sve antologije srpske proze zaobilazile: ukoliko je bio premlad za antologiju Ljubiše Jeremića, za Srpsku pripovetku 1950–1982. Radivoja Mikića svakako nije, a upravo je Mikić sedamdesetih godina kritički pratio hrvatske borhesovce, te je svakako i znao ko kom nacionalnoknjiževnom korpusu pripada. Kekanovića nema ni u Antologiji srpske pripovetke 1945–1995. Mihajla Pantića, niti kod Jerkova (1992), kao ni u antologijama fantastike, Palavestrinoj, ili Damjanovljevoj i Kneževićevoj, a nema ga ni u Deretićevoj, nažalost nedovršenoj Istoriji (2004), jednako kao ni u nizu drugih danas manje uticajnih antologija. Ne postoji, dakle, ni promil mogućnosti da su baš svi pomenuti kritičari i istoričari književnosti mogli da previde pisca Kekanovićevog značaja, a uvrste, recimo, Sretena Ugričića (Jerkov, Damjanov). Pantić ga pominje 2006. u pregledu savremene srpske pripovetke u Sarajevskim sveskama, a 2015. Kekanović je glavna tema na književnim susretima u Trsteniku, i to je, ako se izuzmu prikazi njegovih pojedinih knjiga, kao i regionalno (Hrvatska) ograničeni pregledi (D. Ivanić, 1998, 2004), na književnoistorijskoj ravni verovatno najrelevantnija tačka u procesu njegovog uključivanja u srpsku književnost. Sa druge strane hrvatske antologije, bilo fantastike ili proze u celini (Donat, 1975; Župan, 1980/ 2011; Šicel, 2001; Pogačnik, 2001), kao i studije, istorije književnosti ili leksikoni hrvatskih pisaca (Frangeš, 1987; J. Pavičić, 2000; Prosperov Novak, 2003; Nemec, 2003; Viskovićeva Hrvatska književna enciklopedija, 2010–12; Bagić, 2016) govore o Kekanoviću kao hrvatskom piscu. Dakle nije reč ni o kakvim jugo-levim-lelemudima već manje ili više konzervativnoj zagrebačkoj akademskoj eliti, ali jednako tako i o slobodnim piscima i kritičarima, a to je sve, razume se, svakako poznato, recimo, kompetentnoj dr Slađani Ilić, kao i dr Nataši Anđelković. Utoliko je čudnije što Anđelković u svojoj analizi ovog romana, inače sasvim korektnoj, previđa ove književne činjenice kao moguće i, čini se, kudikamo logičnije objašnjenje srazmerno skromnog prisustva Kekanovića u ovdašnjoj sredini, i što drži pridike organizatorima književnih festivala i nevladinom sektoru, za koje valjda svi znaju da su neznalice, diktatori političke i svake druge korektnosti, antisrbi i ostalo, umesto da se zapita zašto i da li su ga naši vodeći kritičari i književni istoričari decenijama previđali. Nezamislivo je – jer nije reč o ni o kakvim opskurnim kritičarima ili knjigama objavljenim u nedostupnim samizdatima – da jedna doktorka književnosti baš ništa od ovoga ne zna ili da sve to intelektualno nepošteno prećutkuje, kada skraćuje Kekanovićevu književnu biografiju za čitave tri decenije i hrpu knjiga, koje on sam uredno navodi u svakoj svojoj biobliografiji. Ukratko, Kekanović se unutar hrvatske književnosti posmatra kao neupitna vrednost, kako na svojim počecima, tako i danas, dok je u okviru srpske književnosti – što je za svaku pohvalu, jer je reč o vrsnom piscu – relativno nedavno počelo da ga se prepoznaje kao važnog, i kao svog. I to, da ponovim, i naglasim, nije nikakvo moje mišljenje, niti slobodna ili zlonamerna interpretacija, već svima koji znaju ćirilicu i latinicu dostupne književne činjenice.

ČIVILUK I PEPELJARA

Zbog čega su svi ovi podaci uopšte važni? Meni kao dojučerašnjem članu nekompetentnog “Ninovog” žirija, a posebno meni lično, kao tzv. običnom čitaocu – nisu ni najmanje, kao što nisu bili ni prošle ili pretprošle godine, i kao što neće biti narednih godina, ali ih svejedno znam. Međutim, upravo taj “Ninov” žiri je bio optuživan da sprovodi jugoslavizaciju nagrade time što promoviše hrvatske, bosanske i crnogorske pisce i jugonostalgiju, a sve na račun pravih srpskih pisaca i drugih, važnijih tema. Stvar je pomalo neobična imajući u vidu da se pravila za učešće na “Ninovom” konkursu nisu menjala od prve polovine devedesetih, a da su ih sada preuzele i koleginice i kolege iz ove “Vesićeve nagrade”, kako joj se kolokvijalno tepa. Ta pravila su jednostavna: roman premijerno objavljen na srpskom jeziku u tekućoj godini. Dakle “Ninov” žiri, baš kao ni žiri “Beogradskog pobednika”, nema pravo, a još manje obavezu, da književnonacionalno razvrstava pisce, bilo da su etnički Srbi, Hrvati, Amerikanci ili Marsovci, ili sve to zajedno, već da čita i vrednuje romane koji su u nekoj od nacionalnih biblioteka zavedeni da su na srpskom jeziku, što je sa dva klika proverljiva stvar. A pošto, koliko znam, još uvek nije osnovana univerzitetska ili neka druga nacionalna komisija koja dodeljuje ausvajse za to ko sme a ko ne sme da objavljuje knjige na srpskom jeziku, ne može biti da, recimo, Marko Tomaš, koji je, na primer, odrastao u Srbiji, ili Darko Cvijetić, ili Elvedin Nezirović, ili Ognjen Spahić – ne smeju da objavljuju knjige na srpskom, a da Drago Kekanović to sme. Ili da, recimo, svako od gorenavedenih ne sme da objavljuje knjige i na srpskom, ali istovremeno i na hrvatskom, ili bosanskom, ili crnogorskom, a da, recimo, Muharem Bazdulj to sme. Ko to, s kojim pravom i po čijim ovlašćenjima, uopšte sme da postavi kao pitanje, ko sme da određuje bilo kome na svetu kojim će jezikom ili jezicima pisati, objavljivati svoje knjige, pa ih, konačno, i slati na konkurs za ovu ili onu nagradu? A što se tema tiče, one same po sebi ne znače ništa – procenjuje se samo njihovo umetničko uobličavanje: na prvi pogled čiviluk ili pepeljara su besmislene književne teme, ali je, recimo, Vasko Popa od toga napravio svetsku poeziju.

ČUDNOVATA POZORNICA

Tako prvi “Beogradski pobednik” nameće neka kako zanimljiva tako i principijelna pitanja: da li žiri činjenicom da je nagradio hrvatskog pisca u stvari učestvuje u tom, po srpsku književnost tako zlokobnom, pogubnom procesu obnavljanja (književne) Jugoslavije, ili makar srpsko-hrvatskog književnog bratstva i jedinstva, i to – pošto je nagrada gradska, dakle državna – bratstva i jedinstva finansiranog novcem svih Beograđana i, takoreći, odobrenog sa najvišeg mesta? Po kojim je to književnim kriterijumima dvojno ili trojno ili kolikobrojno književno državljanstvo nekim piscima dozvoljeno, a drugima nije? Ili se zapravo podržavaoci bojkota “Ninove” nagrade, sa Borom Čorbom na čelu ili začelju, uključujući, osim Predraga Petrovića, i sve članove žirija “Beogradskog pobednika”, svi slažu u jednom: “Beogradski pobednik” je neka vrsta skromne, čudnovate pozornice na kojoj svako, neko vreme, igra svoju ulogu, a zatim silazi sa scene? Ili su svi u stvari zadovoljni i smatraju da je odluka odlična, pošto se na onoj ključnoj, ideološkoj ravni može razumeti kao sprovođenje Vulinove politike “srpskog sveta”? Ili su svi nesrećni, jer je žiri, osim politički savršeno korektnog najužeg izbora, u kome je zbilja bilo za svakog ponešto (žene, Srbi, manjine, mladi, srednji, stari, centar, periferija, levo, desno, nizbrdo) nagrađivanjem jednog uglednog zagrebačkog pisca, hrvatskog i srpskog, defakto podržao regionalizaciju za koju sam se, doduše neuspešno, i ja sam zalagao na početku rada u “Ninovom” žiriju? I ne manje zanimljivo: kako ovu odluku razumeju, recimo, Kekanovićevi konkurenti iz najužeg izbora Gatalica i Vladušić – da su izgubili od bolje knjige, tj. boljih knjiga; ili da ih je žiri izigrao, pa pošto je nagrađen hrvatsko-srpski pisac, to se onda i ne mora računati kao poraz; ili misle da je sve to nevažno jer je ipak pobedila književnost? I do kog bi kruga ko dogurao da, ne daj bože, na nekom sledećem konkursu učestvuju Šnajder i Ugrešić, ili Jergović i Karakaš, ili Bekavac i Novak, ili Mehmedinović i Šehić?

Sve je to u stvari jednostavno: kad smo u gomili istomišljenika, ili sami, izdaleka i naročito pre čitanja, svi znamo koga treba nagraditi, ali kada se stvarno počne sa čitanjem, i to, za nemoguće kratko vreme, desetina i stotina po svemu različitih knjiga, koje ne samo da treba čitati nego i poređati po vrednosti, pa se potom ta čitanja još i ukrste sa drugima – onda stvari krenu beskrajno da se usložnjavaju i slažu nepredvidljivo i drugačije. Tada se ispostavi da se na kraju krajeva i same knjige pomalo računaju, a da lične naklonosti, poetičke simpatije ili ideološke bliskosti, koliko god ljudski razumljive, ipak nisu dovoljne. A onda, kad se sve to završi, svaki istinski, iskreni nečitalac tih istih knjiga o kojima govori, od akademika do poslednjeg zgubidana, koristi svaku priliku da se istresa po žiriju čiji su članovi svako za sebe i sami pomalo nezadovoljni, jer razni pojedinačni favoriti, u raznim krugovima izabiranja, nisu bili i favoriti ostalih kolega. Te se tako na kraju dođe do toga da je – osim čestitog zagrebačkog pobednika, kome će cvrkutav glas iz banke uskoro javiti da ima uplatu iz inostranstva – Vesić jedina stvarna podrška žiriju i jedini ko ih istinski razume.