Slušanje drugim ušima

„Na sreću, ipak smo daleko od doba kada je Jeronim, otac latinske crkve, govorio da ‘devojka hrišćanka ne bi čak ni smela da zna šta je flauta’!“ Ovim rečima davne 1936. godine muzikološkinja Stana Đurić Klajn završava svoj članak „Uloga žene u muzici“. Ona zaključuje da je tada još uvek nemoguće steći celovitu sliku o muzičkom delovanju žena usled česte nemogućnosti onih koje za to imaju profesionalne sklonosti i sposobnosti da se muzikom profesionalno bave, a sa druge strane zbog amaterizma onih muzičarki kojima je bavljenje muzikom dostupno samo zbog njihovog društvenog statusa. Od tada, sem malobrojnih skorijih tekstova, doskora nije bilo sistemskog interesovanja za sagledavanje ženskog pisma u muzici u nas. Godine 2003. kompozitorka Olivera Vojna Nešić u Kragujevcu osniva organizaciju „Žene i muzika“, a pre dve godine kao predsednica ovog udruženja, sa Patrišom Edkins Kiti, predsednicom istoimenog udruženja iz Italije, uz potporu UNESCO-a inicira rad na knjizi – leksikonu Žene i muzika u Srbiji angažujući za istraživanje i pisanje muzikološkinje Ivanu Neimarević i autorku ovog teksta. Istraživanje je pionirsko i sistematizuje rad sto jedanaest autorki klasične i popularne muzike aktivnih od druge polovine osamnaestog veka do danas. Knjiga je objavljena prošle godine u Italiji, na italijanskom, srpskom i engleskom jeziku. Uključene su one autorke koje stvaraju u Srbiji, kao i one koje su u njoj ostvarile samo deo svojih profesionalnih aktivnosti. Priča o ženskom pismu u muzici u Srbiji je uzbudljiva: mnoštvo je različitih muzičkih jezika i oni ostvaruju živopisan kontrast znatno ujednačenijoj „muškoj sceni“. Srednja i mlađa generacija kompozitorki ostvaruje proboj na internacionalnoj sceni. Istovremeno, delovanje prvih kompozitorki je još uvek prilično nepoznato. Neke od kompozitorskih figura, poput Ljubice Marić, Ludmile Frajt kao i u popularnoj muzici autorke Margite Magi Stefanović i Radojke Živković, gotovo su kultne figure na lokalnoj sceni.

POČECI: Važan događaj u razvoju srpskog muzičkog života bio je dolazak prvog klavira u zemlju (dva datuma i grada navode se u kontekstu ovog događaja: Beograd 1824. ili Šabac 1829. godine). Instrument je obezbeđen za muziciranje kćerki Miloša i Jevrema Obrenovića. Muziciranje u salonima bilo je u modi i potreba za klavirskim repertoarom je rasla. Pojavljivale su se pijanistkinje koje bi se ponekad osmelile i da komponuju: Ida Dobrinković, Danica Srećković, Hristina Dimitrijević, Ivanka Dužvarska-Jovanović, Milica Preradović, Sida Velisavljević, Ljubica Medaković, Slavka Alojzija Atanasijević. Za sobom su ostavile mali broj klavirskih kompozicija tipičnih za romantičarsku muziku tog doba (polke, valceri, etide, pastoralni motivi). Jedna od autorki ovog doba je i princeza Persida Nenadović Karađorđević. Njena jedina poznata kompozicija je Rumunska igra za klavir (1843). O Julijani Dimitrijević, čija je klavirska kompozicija U časovima samoće objavljena 1795. u Beču, znatno pre dolaska klavira u Srbiju, za sada nema podrobnijih podataka.

U međuratnom periodu, nakon uspostavljanja muzičkih institucija pojavljuje se prva profesionalna kompozitorka u Srbiji – Ljubica Marić. Nakon što je diplomirala u muzičkoj školi u Beogradu, primljena je kao studentkinja kompozicije, dirigovanja i violine na Praški konzervatorijum gde je diplomirala 1932. godine. U vreme nakon povratka iz Praga njen muzički jezik je ekspresionistički, ona koristi dvanaesttonsku kompozicionu tehniku, atematizam i tehnike četvrtstepene muzike. U posleratnom periodu modernizam Ljubice Marić postaje umereniji. U zrelom periodu dela su joj inspirisana kulturom bogumila, vizantijskim kulturnim nasleđem i srpskim Osmoglasnikom (Vizantijski koncert, Prag sna, Ostinato super tema Oktoiha, Pesme prostora).

Neposredno nakon Drugog svetskog rata na kompozitorsku scenu stupa Ludmila Frajt, koja je diplomirala 1946. godine na Muzičkoj akademiji u Beogradu kao prva žena koja je dobila nacionalnu diplomu kompozicije. Poput dela Marićeve, kompozicije Ludmile Frajt pripadaju muzičkom modernizmu. Frajtova je okupirana zvučnim iskustvima koja su je okruživala. Interesovanje za proširivanje medija muzike je evidentno u njenim elektronskim kompozicijama (Asteroidi, Nokturno, Figure u pokretu). U kompoziciji Srebrni zvuci ona „osvetljava“ boju gudačkog kvarteta dodavanjem zvuka srebrnih kašika, a u delikatnoj Uspavanci ženski glas dobija novu dimenziju praćen mekim zvukom igračaka za bebu. Opseg interesa Frajtove je širok – od tradicionalnih obreda, preko elektronskih medija, filmske muzike, remedijacije konkretnih zvukova – ptica, zvona, do nekih od najsublimnijih kompozicija pisanih za decu u Srbiji.

Paralelno sa razvojem karijera Marićeve i Frajtove broj školovanih kompozitorki se povećava. Luna Puđa Koen pripada istoj generaciji kao i Frajt. Mirjana Živković i Mirjana Šistek počinju da pišu tokom šezdesetih, ali njihova kompozitorska aktivnost je u senci pedagoške. Sa generacijama rođenim posle Drugog svetskog rata pojavljuje se još kompozitorki. Razvijaju se elektronska i elektro-akustička muzika. Poetika Ivane Stefanović stoji na razmeđi modernizma i postmodernizma. Njeni radovi su introspektivni, fascinirana je drevnim i dalekim kulturama, a i tišina je jedna od njenih preokupacija. Jedna od najvažnijih aktivnosti ove kompozitorke je u domenu radiofonije: Tumačenje sna, Kuda sa pticom na dlanu, Metropola tišine – Stari Ras. Radiofonijom se bave i muzikološkinje Ivana Trišić, Jasmina Zec i Bojana Žižić. Kompozitorku Katarinu Miljković pak interesuje interakcija između izvođenja uživo, matematike i kompjuterske tehnologije (E Silentio, White City). Jedno od najupečatljivijih ostvarenja za živu elektroniku je koncert za elektroniku i orkestar Vriskrik.exe Jasne Veličković.

POSTMODERNIZAM: Tokom poslednje tri decenije dvadesetog veka, muzički život u Srbiji postaje kompleksniji. Vidno je interesovanje za prožimanje savremenih izvođačkih umetnosti i novih medija. Brojne su i kompozitorke koje su otišle iz Srbije. Među njima su Ana Mihajlović i Jasna Veličković, koje žive u Holandiji, Ana Sokolović i Svetlana Maksimović u Kanadi, Milica Paranosić, Nataša Bogojević, Aleksandra Vrebalov, Katarina Miljković u SAD, Tatjana Ristić u Norveškoj. Međunarodni ugled ove generacije kompozitorki je veći nego ikada ranije. Usled nedostatka dinamične i motivisane infrastrukture u muzičkom svetu u Srbiji znatan broj srpskih kompozitorki gradi karijeru u svetu pozorišta i filma (Nineta Avramović-Lončar, Irena Popović Dragović, Isidora Žebeljan). Savremeni muzički teatar se značajno razvija u poslednjoj deceniji najviše zahvaljujući kompozitorkama: DreamOpera Jasne Veličković, Narcis i Eho Anje Đorđević, Zora D., Maratonci trče počasni krug, Simon izabranik Isidore Žebeljan, Fijasko Jasne Veličković, Deset komada s pevanjem nalik operi – Mozart, Luster, Lustik Irene Popović Dragović, opera Ponoćni sud Ane Sokolović, Koda Ivane Ognjanović, scenska kantata Atlas i Oglasi lične prirode (Operrra je ženskog roda) Anje Đorđević, Mileva Aleksandre Vrebalov.

Tri su „trase“ u muzici postmodernizma: 1) dekonstrukcija i remedijacija, 2) brisanje granica između popularne i umetničke muzike i 3) rad sa folklornim motivima. Značajan broj autorki je zainteresovan za dekonstrukciju i (re)medijaciju postojeće muzike na različite načine: Veličkovićeva dekonstruiše celovitost i/ili logiku muzičkog jezika koji je odabrala – na primer muziku Igora Stravinskog u !DNA AND? ili muziku Johana Sebastijana Baha u delu Good Bach. Preispitan je način proizvođenje klavirskog zvuka u njenim delima Studija senke 1 i Studija senke 2. Tatjana Milošević-Mijanović se poigrava logikom prikazivanja vanmuzičkih fenomena u delu Sjaj Betelgeza ili tajna crvenog džina, Milica Paranosić balansira između svetova performans arta, medijskog spektakla i koncepta „klasične muzike“, Nataša Bogojević redefiniše mehaničku prirodu zvuka čembala u Zvučnostima dinamičkog srca, Svetlana Savić promišlja koncepte značenja muzike u delu Re–verzije 1–6, Svetlana Maksimović pristupa istovremenom korišćenju različitih muzičkih jezika u gudačkom kvartetu Delovi vremena u mojim rukama, Ivana Ognjanović istražuje potencijale zvučne instalacije u kontekstu multimedija sa delima Play With me, Falschgeld, Branka Popović sagledava ne/mogućnosti muzike da postane jezik u Pesmi bez reči, Milana Stojadinović-Milić ispituje metodologiju kolaža u Kaleidoskopu.

Nineta Avramović, Anja Đorđević i Irena Popović Dragović pokazuju interesovanje za brisanje granica između popularne i umetničke muzike, kao i stvaranje i negovanje kulture nekonvencionalnih ansambala. Opera Narcis i Eho Anje Đorđević sačinjena je od pesama koje se poigravaju više pojavom i delovanjem diva pop muzike nego tradicionalnim operskim arijama. Đorđevićeva deluje i u okviru bendova Marsija i Ravno nebo. Irena Popović Dragović sarađuje sa bendom Kanda, Kodža i Nebojša. Upsara plesovi Ninete Avramović nastaju u saradnji sa ansamblom New Art Forum koji je delo i izvodio. Slične tendencije primetne su u kompozicijama Ane Mihajlović, Aleksandre Vrebalov i Milice Paranosić.

Elementi srpskog i/ili balkanskog muzičkog folklora su centralni objekti dela Aleksandre Vrebalov (Panonia Boundless, …Hold me, neighbor, in this storm…), Milice Paranosić (Lastavice Arrival, Lastavice Departure), Ane Mihajlović (Slušaj, kaleš, bre, Anđo), Isidore Žebeljan (Selište, Rukoveti, Tri kozja uveta), Biljane Vasiljević (Vaskrsenje), Katarine Miljković (Prozor). Korišćenje folklorne muzike se često ukazuje kao egzotizam kakav zapadno muzičko tržište iziskuje da čuje u muzici koja dolazi sa Balkana.

POPULARNA MUZIKA: Na sceni popularne muzike žene su često pevačice ili instrumentalistkinje, ali neke od njih su i autorke muzike koju izvode (Radojka Živković, Aleksandra Kovač, Kristina Kovač, Biljana Bilja Krstić, Aleksandra Slađana Milošević, Ivana Pavlović Peters, Ana Stanić, Margita Magi Stefanović, Dragana Šarić – Bebi Dol, Leontina Vukomanović Pat). Istorija džez i bluz autora u Srbiji je gotovo potpuno muška. Samo među najmlađom generacijom je moguće pronaći žene koje imaju značajne karijere – Ana Popović, autorka i gitaristkinja na bluz sceni, i Jasna Jovićević, kompozitorka, saksofonistkinja i flautistkinja na džez sceni. Jedna od najupečatljivijih rok autorki pojavljuje se osamdesetih godina sa kultnim rok bendom EKV – Margita Magi Stefanović. Kao klavijaturistkinja i aranžerka, kroz kompozicije i aranžmane koje je kreirala sa Milanom Mladenovićem ona obeležava bunt generacije u osvit raspada Jugoslavije. Na široko shvaćenoj etno-sceni posebno se izdvaja Radojka Živković, uvažena harmonikašica koja je svirala muziku inspirisanu narodnim melodijama u duetu sa mužem, harmonikašem Tinetom Živkovićem. Manje znano, Radojka Živković napisala je veliki broj kompozicija u folklornom stilu. Pevačica i autorka Biljana Bilja Krstić uspešno deluje na sceni etno-pop muzike. Njeni albumi Bistrik, Zapisi i Tarpoš su inspirisani folklorom Balkana.

Tokom oko dva veka delovanja kompozitorki i muzičkih autorki u Srbiji, muzika koju su kreirale prešla je dug put od romantizma do raznih vrsta medijskih, stilskih i konceptualnih raznolikosti savremenih muzičkih jezika. Od nekoliko nepoznatih pijanistkinja-kompozitorki, danas je više desetina autorki angažovano u stvaranju muzike. Počevši od pojave gotovo anonimnih žena za koje je klavir bio statusni simbol, kompozitorke su dostigle status danas međunarodno priznatih umetnica. Knjiga Žene i muzika u Srbiji služi kao mapa za dalje proučavanje ženskih muzičkih svetova i za čitanje izvođenja roda u muzici. Uvid u „bočne“ istorije baca novo svetlo i na dominantne istorijske narative. Kompozitorka Linda Bušar pitala se ironično: „Kako iko može biti kompozitor, kada svi učimo da su kompozitori bogovi, geniji i, naravno, svi beli, muškog pola i uglavnom mrtvi?“ To „učenje“ podrazumeva razumevanje i sagledavanje drugačijih „priča“, a muzika žena u Srbiji podsticajan je predložak.

Persida Karađorđević na slici Katarine Ivanović

Ljubica Marić

Ludmila Frajt

Ivana Stefanović

Margita Stefanović foto: slobodan šarić