Tragovi narodnog života

Raznovrsnost baštine vojvođanskih nacionalnih zajednica očigledna je, i lako saglediva, u Etnološkom odeljenju Muzeja Vojvodine koje prikuplja, čuva i obrađuje predmete o narodnom životu u Vojvodini. U zbirci je 13.000 eksponata. Bogdan Šekarić, viši kustos Etnološkog odeljenja, kaže da s obzirom na broj predmeta i kompletnost Etnološke zbirke kojima su ravnopravno zastupljeni svi narodi i narodnosti Vojvodine, nije previše smelo tvrditi da Zbirka spada u retke, čak i kad se posmatra u okvirima van naših granica.

NOŠNJA: Narodna nošnja je uobičajena asocijacija na specifičnost neke nacionalne zajednice. Među srpskim nošnjama koje se nalaze u Muzeju Vojvodine, Bogdan Šekarić kao najznačajniju navodi kolekciju ženskih svečanih oglavlja od kojih su najpoznatije one vezene zlatom, a među njima izdvaja „najstariji i istovremeno najskupoceniji primerak iz kolekcije srpskih oglavlja – zlatnu kapu s kraja 18. veka, sa bogatom pozlatom na metalnim aplikacijama. Šekarić navodi i ubrađaj, karakterističan tip svečanog ženskog oglavlja, koji su nosile mlade žene posle udaje, Srpkinje iz viših građanskih slojeva, ali i one iz bogatih seoskih porodica od Budima do Sremskih Karlovaca i Zemuna, i od Temišvara do Slavonije: „Među svečanim ženskim oglavljima koja se čuvaju u Etnološkoj zbirci posebno se ističe oglavlje Šokica iz Sonte. U toku svadbenog ceremonijala devojka je dobijala kapicu koju je nosila preko konđe i donje bele kapice. Ovaj tip svečanog oglavlja predstavlja najarhaičniji primerak panonskog oglavlja, koji je nošen i u Slavoniji i Baranji. Kapica je bila izrađena od pamučnog platna, koje je bogato ukrašeno vezom izvedenim vunicom i pamučnim koncem u više boja, u tehnici punjenja ili visokog boda. Na njoj preovlađuju floralni motivi. Svečanu letnju nošnju udate žene iz Sonte činio je i oplećak – velika svilena marama sa resama, štofana suknja i svilena kecelja. Lepotom se ističu i kompleti bunjevačke narodne nošnje prepoznatljive po dugim i širokim suknjama od lionske svile, platnenim oplećcima vezenim zlatovezom, somotskim prslucima i svilenim pojasima. U kolekciji rumunske nošnje svakako je najvrednija kolekcija oplećaka banatskog tipa sa varijantom panonskih košulja dobijenih bez krojenja, nabiranjem ukupne širine košulje oko vratnog izreza. Takođe je vredna kolekcija rumunskih svečanih oglavlja i krznene odeće.“

ORUĐE: Kolekcija srpskih drvenih plugova ima neprocenjivu naučnu i dokumentarnu vrednost za agrikulturu celog panonskog regiona, kaže Bogdan Šekarić: „Značajna je i mađarska kolekcija alatki za obradu duvana koja svedoče o uticajima koji su u Vojvodinu stigli iz mađarskih matičnih oblasti. Tu se nalazi više arhaičnih alatki kojih više nema ni u Mađarskoj, na primer, posude za zalivanje duvana, pa njihovi stručnjaci dolaze da u našim zbirkama ispitaju te arhaične oblike. Zatim, među alatkama za okopavanje i seču useva, žetvu i vršidbu, posebno je dragocen arhaični oblik alatke za vršidbu tipa mlatilice – cepa, sačuvane kod Slovaka u Vojvodini. U obliku je poduže motke za koju se alkom ili kaišem vezivala druga, kraća i deblja oblica koja se pregiba i tako jače udara po žitu, odnosno klasju. Cepom se vršilo odvajanje zrna od klasova strnih žita-pšenice, raži i ječma.“

KUĆA: O razvoju vojvođanske kuće i njenom enterijeru od 18. veka do danas svedoče vrata, prozori, grede, zabati, natpisi na kućama, tremovi, dekorativna plastika, mobilijar, osvetljenje, kuhinjski pribor, pribor za ognjište… Tokom 18. i do polovine 19. veka, osnovni tip kuće starosedelaca i kolonista je tradicionalna panonska kuća – kuća na brazdu, trodelne osnove: soba-kuhinja-soba. Razvoj ovog tipa kuće završava se pojavom takozvanih švapskih, ili prekih kuća, u čijoj se dispoziciji i bogato ukrašenim fasadama prepoznaje uticaj građanske arhitekture i vladajućih umetničkih stilova na seosku arhitekturu. „U sobama se nalazio tesani ili bojeni nameštaj za sedenje (klupe, stolice), za spavanje (kreveti, kolevke), za odlaganje stvari, odeće, dragocenosti (sanduci, ormari, police, čiviluci) i sto“, nabraja Šekarić. „U čistoj sobi su noviji i lepši primerci nameštaja sa ikonom kućnog svetitelja kod pravoslavnih porodica. Paralelni raspored nameštaja možemo pronaći i danas: po jedan krevet duž zida sa obe strane, između njih sto u sredini sa stolicama ili klupama sa obe strane. Na zidu između dva prozora ikona, porodične fotografije i slike sa istorijskim i sakralnim temama. Poznat je i dijagonalni raspored nameštaja prepoznatljiv u slovačkim kućama.“

ZANATI: O umešnosti lokalnih lončarskih radionica govore primerci iz takozvane senćanske grupe, proizvedeni oko 1905. godine u lokalnoj mađarskoj grnčarskoj radionici po nacrtima učitelja Teodora Branovačkog. Među njima se po svojoj lepoti izdvajaju bokali ukrašeni poučnim tekstovima na mađarskom i srpskom jeziku.

Planska kolonizacija Vojvodine između 18. i 19. veka koja je izazvala velika migraciona kretanja naroda (Nemaca, Mađara, Slovaka, Rusina, Čeha i drugih) iz srednjoevropskih zemalja, promenila je etničku i demografsku sliku Vojvodine. Među doseljenim Nemcima bio je i veliki broj zanatlija među kojima su neki radili dva a neki tri, pa čak i četiri zanata. Nemačkim zanatlijama država je obezbedila kuću, zemlju, novac neophodan za nabavku alata, i oslobađanje od poreza u prvim godinama bavljenja zanatom. Oni su kao predstavnici naprednijeg i tehnološki savršenijeg načina zanatske proizvodnje snažno uticali na razvoj zanatstva u Vojvodini.

KRAJIŠNICI: U stvaranju etničke strukture Vojvodine značajnu ulogu imalo je i doseljavanje srpskog stanovništva sa prostora Like, Banije, Korduna, dela Dalmacije i Bosanske Krajine. Prostor sa kojeg su dolazili vekovima se delio na dve krajine – otuda se za stanovništvo sa ovih područja ustalio naziv krajišnici. „Život vekovima organizovan u okviru velikih porodičnih zadruga razvio je kod krajišnika izrazit osećaj solidarnosti i požrtvovanja među članovima zadruge, što se uočava i u tradicionalnom obliku udruživanja radi obavljanja zajedničkih poslova: spregu i mobi“, objašnjava Bogdan Šekarić. „Ovaj oblik uzajamne pomoći u radu očuvao se kao prepoznatljiva karakteristika Krajiških Srba doseljenih u Vojvodinu. Tradicionalnu narodnu nošnju Krajiških Srba čini višeslojna suknena odeća bogato ukrašena raznobojnim vezom i građom – većom ornamentisanom celinom nastalom spajanjem komadića čoje izvezenih u tehnici lozanje. Dolaskom u Vojvodinu, Krajišnici postepeno napuštaju nošnju starog zavičaja zamenjujući je konfekcijskom odećom koju dopunjavaju vunenim odevnim predmetima domaće radinosti.“

Život u novoj sredini zahtevao je i brzu adaptaciju na zatečenu urbanističku i graditeljsku tradiciju starosedelačkog stanovništva, kaže Šekarić. „Od sela razbijenog tipa i kuća brvnara trebalo je doći do ušorenog vojvođanskog sela sa kućama od naboja ili ćerpiča. Drveno posuđe i oskudni nameštaj trebalo je zameniti zanatskim ili industrijskim pokućstvom, a otvoreno ognjište zidanim ili metalnim šporetom. Ovo prilagođavanje je praćeno velikim naporima i odricanjem koje je kolonističko stanovništvo uložilo u uređenje novih naselja, izgradnju i opremanje kuća i ekonomskih objekata. Tako je kao rezultat dve velike kolonizacije tokom 20. veka u Vojvodini naseljeno 114 naselja i osnovano 40 novih naselja. O materijalnoj i duhovnoj kulturi krajiških kolonista u Vojvodini danas svedoči Etno-park Brvnara u Bačkom Jarku. Ovaj depadans Muzeja Vojvodine danas je jedinstveni muzej pod otvorenim nebom u Vojvodini, u kojem se može upoznati karakteristično krajiško domaćinstvo sa svim stambenim i ekonomskim objektima.“

Slovačka narodna nošnja

Kapa sa šlajfnama, Melenci, 1894.

Bokalčić za vino, Senta, početak 20. veka

Srpska ženska narodna nošnja, Sombor, 1900.

Kuće u glavnoj ulici u Bačkom Jarku