Starčevačka kultura

Tokom NATO bombardovanja 1999. godine, jedna od najčešćih meta je bila industrijska (poznata i kao „Južna“) zona u Pančevu. U tom metežu, malo kome je padalo na pamet da su bombe gotovo svakodnevno padale svega nekoliko stotina metara od eponimnog nalazišta ranoneolitske kulture u Starčevu (nalazište, srećem, nije oštećeno).

Lokalitet Starčevo Grad, u neposrednoj blizini Pančeva, otkriven je još 1912. godine, kada je tokom radova na ciglani pronađen arheološki materijal, a zatim su 1928. krenula istraživanja, koja su 1931–1932. bila potpomognuta američkom arheološkom ekspedicijom, koju je predvodio i američki naučnik češkog porekla Vladimir J. Fjuks (Fewkes). Reviziona iskopavanja su obavljena 1969–1970, pod vođstvom Drage Garašanin i njujorškog City University.

LUTANJE SA CILJEM: Nalazi, koji su postali referentni za kulture ranog i srednjeg neolita u ovom delu sveta, sastojali su se od ostataka naselja formiranog od plitkih zemunica elipsoidnog i kružnog oblika, skeletima sahranjenim unutar naselja, oruđa, glinenih predmeta – figurina, žrtvenika i slično, ali su među najbrojnijim bili nalazi keramičkih posuda fine i grube izrade. Pored bojenih keramičkih posuda tankih zidova, na kojima je islikana jednostavna ali skladna ornamentacija, ništa manje nisu zanimljive ni keramičke posude grube izrade, koje su nastale tako što je glatka površina posude radi estetskog efekta (ili iz nekih praktičnih razloga) namerno urađena da izgleda grubo. Ovaj metod, naizgled sirov, zapravo krije u sebi odraz sofisticiranosti.

„Starčevačka keramika je bila lepo dekorisana i fino izrađena, kao što je i inače bio slučaj u ostalim kulturama ranog neolita Jugoistočne Evrope“, napominje arheolog Boban Tripković. „Posude starčevačke kulture pokazuju i neke lokalne karakteristike dekorisanja kakve nisu, ili su veoma retko uočavane u drugim područjima. Tu spada keramika ukrašena barbotinizacijom – tako što je namerno ogrubljena, dakle na površinu posude je, ponekad bez određenog plana, nabacivana razmućena glina. Barbotin je pojava koja se u nekom manjem procentu pojavljuje i u susednim kulturama, ali je u starčevačkim naseljima bila uočljivo često zastupljena. Zanimljivo je da nisu retke pojave da su oba načina izrade posuđa bila kombinovana – posuda je u gornjem delu mogla da bude fino glačana do visokog sjaja, dok je donji deo posude bio namerno ogrubljen, čineći jedinstvenu simbiozu dve protivrečne estetske forme.

Inače, vreme starčevačke kulture je vreme pojave značajnih inovacija na centralnom Balkanu. To su pripitomljene biljke (pšenica i ječam) i životinje (goveče, svinja, ovca i koza). Prema načinu na koji su eksploatisali resurse, pripadnici starčevačke kulture su nesumnjivo bili sedelački orijentisani, ali je karakter njihovih naselja mogao biti različit. U naseljima su se mogli zadržavati više godina, decenija ili vekova, dok se s druge strane proširuje broj resursa koje su koristili, kao i teritorija sa koje su ih dobavljali. U slučajevima kada su napuštali svoja naselja, ponovo su odlazili u sredinu na koju su se mogli najlakše adaptirati, dakle obično na plodno zemljište i u blizini mesta za ispašu njihove stoke. Tu je uvek postojao neki plan – ti ljudi nisu lutali bez cilja, oni su se selili u područja o kojima su uvek posedovali neko predznanje.“

Lokalitet Starčevo Grad, koji je 1990. godine proglašen za Spomenik kulture od izuzetnog značaja, nalazi se na nekadašnjoj obali Dunava, čiji je tok promenjen i danas je nekih tri kilometra istočnije. S obzirom da su pokretni nalazi smešteni u muzeje u Beogradu i Pančevu koji su pod rekonstrukcijom, a da je samo mesto istraživanja ponovo zasuto kako bi se na taj način zaštitilo, ne postoji gotovo ništa što bi ukazivalo na ovaj eponimni lokalitet (ukoliko zanemarimo grb Starčeva koji sadrži crtež fino bojadisane starčevačke keramike, i činjenicu da se jedan od centralnih prostora u ovom mestu naziva Trg neolita). Prema rečima Maje Živković, iz Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Pančevu, rukovoditeljke istraživanja u periodu 2003–2008, savremena merenja lociraju tragove naselje na površinu od 2,7 hektara, dok je zaštićena okolina proširena na 8,6 hektara, dužinom atara koji lokalno stanovništvo naziva Rit. „U planovima je i izrada obilaznice oko Pančeva, čija je lokacija pomerena nekih stotinak metara upravo u cilju zaštite ovog lokaliteta. Iz razloga nedostatka novca istraživanja su prekinuta, ali u jednom od stručnih radova je precizirana ideja o arheološkom parku oko kojeg bi postojala biciklistička staza, koja bi se produžavala obalom Dunava, i u čijoj bi okolini bile zasađene biljke koje su u toj oblasti rasle u vreme pre osam hiljada godina.“

Hronični nedostatak novca je i razlog što se danas uglavnom oslanjamo na reinterpretaciju i reanalizu starih istraživanja. Međutim, kako naglašava Boban Tripković, sa Odeljenja za arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, upravo zato što su lokaliteti starčevačke kulture, bar na teritoriji Srbije, prilično davno istraživani, postoji potreba za novim istraživanjem. „U zemljama u okruženju neki lokaliteti starčevačke kulture su istraživani na površinama od više stotina ili čak hiljada kvadratnih metara. Među tim lokalitetima su Zadubravlje i Galovo–Ciglana kod Slavonskog Broda u Hrvatskoj. Devedesetih godina, prilikom izgradnje autoputa, lokalitet Zadubravlje je istražen na površini od oko 6000 kvadratnih metara, iznoseći nove i značajne podatke korisne za razumevanje svakodnevnog života u starčevačkim naseljima. Tokom istraživanja lokaliteta Starčevo Grad u prvim decenijama dvadesetog veka, prvi put su primećene kulturne karakteristike za koje je kasnije ustanovljeno da potiču iz vremena ranog neolita i koje su kasnije nazvane starčevačka kultura. Tako je lokalitet u Starčevu postao sinonim za rani neolit na centralnom Balkanu, ali to ne treba prepoznati kao želju da se to naselje smatra centrom starčevačke kulture. U vreme nastanka i razvoja srpske arheologije to se može nazvati i fazom postavljanja temelja za istraživanje neolita na ovom području. Starčevačka kultura je vrlo složen konglomerat pojedinačnih naselja i grupa na širokom geografskom području (obuhvatajući potpuno ili delimično teritorije nekoliko savremenih država) i u vremenu od oko 700 godina (6200–5500. p.n.e.) koje su se prilagodile lokalnom okruženju.“

Crvenokosa boginja iz Deronja

Lokalitet starčevačke kulture Donja Branjevina, u ataru sela Deronje, otkriven je 1965. godine, tokom iskopavanja zemlje za izgradnju nasipa na Dunavu. Godine 1989. vršena su istraživanja i tada je otkrivena statueta u obličju ženske figure, visine čak 38 cm, koja je nazvana Crvenokosa boginja. Zahvaljujući atraktivnosti nalaza, malo mesto u Bačkoj dospelo je u žižu domaćih i stranih medija.

Figurina se čuva u trezoru lokalne banke.

Prostor na kojem se nalazi nalazište Starčevo Grad (foto: Saša Rakezić)