19. vek

Presudan momenat u formiranju likovne poetike srpskog slikarstva 19. veka u Vojvodini jeste školovanje i vezivanje srpskih slikara za Beč, sve do pojave realizma i prodora novih ideja direktno iz Minhena i Pariza. Uključivši se u formalne okvire evropske umetničke scene, pored religioznog i portretskog slikarstva, dominantnih u srpskoj umetnosti 18. veka, javljaju se i novi tematski sadržaji: istorijske kompozicije, žanr-scene, mrtve prirode i popularni motivi. U ovom razdoblju razlikuju se tri velike slikarske epohe: klasicizam – bidermajer, romantizam i realizam.

KLASICIZAM I BIDERMAJER: Ideje, potrebe i sve ono što je donelo konstituisanje građanskog društva u 19. veku, nametnulo je nove teme slikarstvu na tlu Vojvodine, koje je do tada bilo inspirisano i odano uglavnom crkvenim predstavama. Na početku 19. veka, pored religioznog slikarstva, sve veći značaj dobija i portret. Portreti upotpunjavaju sliku novog društva, a i udovoljavaju potrebi građana da ovekoveče svoje likove. Slikaju ih u duhu najboljeg evropskog klasicizma čiji su izraziti predstavnici Arsenije (Arsa) Teodorović i Pavel Đurković. Teodorovićev portret Dositeja iz 1794. je prvi građanski portret u srpskom slikarstvu.

Porodični portreti, pojedinačni i grupni, koji prikazuju i društveni status porodice i njen kult, osnovna je tema i epohe bidermajera koju su tridesetih godina 19. veka u Srbiju preneli iz Evrope školovani slikari. Stil bidermajer je najviše odgovarao širokim slojevima građana okrenutim sebi, porodici i domu. Pored portreta slikarstvo bidermajera je usmereno i na žanr scene i mrtvu prirodu. Najznačajniji predstavnici bidermajerskog izraza su Konstantin Danil i Nikola Aleksić.

ROMANTIZAM: Najviši domet romantičarski izraz u umetnosti u Vojvodini ostvario je krajem šeste i početkom sedme decenije 19. veka. U stilskom i tematskom pogledu, romantizam donosi znatne novine u odnosu na prethodne preovlađujuće stilove: veću slobodu poteza i kompozicije, tople boje dopunjene igrom svetlosti i senke. Većina srpskih slikara tog perioda ogleda se u slikanju kompozicija nacionalno-istorijske sadržine, ali, izlazeći u susret klijenteli, ne napušta ikonopis i portretsko slikarstvo.

U skladu sa romantičarskom idejom o konstituisanju nacionalnog identiteta, popularna tema slikara postali su događaji i ličnosti iz nacionalne prošlosti. U srpskom nacionalnom korpusu, reprezenti zlatnog doba prošlosti bili su Nemanjići i njihov period. Najizrazitiji predstavnici ovog perioda su Pavle Simić, Stevan Todorović, Novak Radonić, Katarina Ivanović i Đura Jakšić.

Đura Jakšić, pesnik i jedan od najznačajnijih predstavnika romantizma u srpskoj umetnosti, celog života je slikao, a svoje prve pesme je potpisivao „Đura Jakšić, moler“. Serija likova srpskih srednjovekovnih vladara i junaka, Car Dušan, Kraljević Marko, Knez Lazar, kao i zainteresovanost za savremene događaje i učešće u njima, čine komponentu srpskog likovnog romantizma koju niko sem njega nije zastupao tako uzbuđeno i ubedljivo.

REALIZAM: U poslednjim decenijama 19. veka srpski slikari su se okrenuli Minhenu kao centru školovanja i njegovoj akademiji likovnih umetnosti, koja je u odnosu na bečku bila avangardnija i progresivnija. Ipak, veći broj njih je ostao veran bečkoj akademiji, u kojoj je sistem školovanja još bio zasnovan na ustaljenim školskim, tradicionalnim postupcima i tehničkim veštinama. U stilskom pogledu realisti posle romantičarske uznemirenosti unose mirnoću i red u slikarstvo. U srpskom slikarstvu realizam nikad nije zaživeo u pravom smislu, u simbiozi tematike i tehnike. Srbija nije bila spremna da prihvati nove socijalne teme za koje se zalagao evropski realizam, pa slikari stoga nastavljaju da slikaju portrete, religiozne i istorijske kompozicije. Najistaknutiji predstavnici realizma su Stevan Aleksić, Uroš Predić, Paja Jovanović i Đorđe Krstić.

Stevan Aleksić je oslikavao crkve, slikao teme iz života banatskog sela, portrete, ali je najpoznatiji po autoportretima. Njegovi autoportreti predstavljaju jednu od najobimnijih i najraznovrsnijih celina ovog žanra ikad naslikanih u srpskoj umetnosti. Danas je poznat 41 autoportret Stevana Aleksića što je jedna od najvećih autobiografija izražena slikama. Njegovi Veseli Banaćani, kompozicija koja se sada nalazi u svim čitankama, nije se dopala kritičarima.

Đorđe Krstić je ostao u Minhenu nakon diplomiranja, i tu su nastala njegova prva dela pod uticajem nemačkog realizma: Utopljenica, Anatom, Pisac Jevanđelja. Po povratku u Srbiju slika idilične predele sa terena – Pejzaž sa Kosova polja, Iz okoline Čačka, Studenica, Žiča… Autor je više ikonostasa, najpoznatiji su u Čurugu i u niškoj Sabornoj crkvi.

Uroš Predić je kao stipendista Matice srpske pohađao Akademiju likovnih umetnosti u Beču. U njegovom opusu preovlađuju slike religiozne sadržine, žanr i istorijske kompozicije, ređe predeo i akt. Jedan je od osnivača umetničkog udruženja „Lada“, izabran je za opisnog člana Srpske kraljevske akademije. Od žanr scena najpoznatija njegova dela su Vesela braća i Siroče (na majčinom grobu), zatim istorijska dela Kosovka devojka, Hercegovački begunci i Na Studencu. Uradio je portrete predsednika Akademije Sime Lozanića, Stojana Novakovića, Jovana Žujovića, Jovana Cvijića, Đorđa Vajferta, Slobodana Jovanovića, Bogdana Gavrilovića i Aleksandra Belića. Oslikao je više ikonostasa i smatra se poslednjim značajnim srpskim ikonopiscem. U Narodnom muzeju u Zrenjaninu nalazi se soba Uroša Predića, i 900 njegovih crteža, zapisa i ličnih stvari.

PAJA JOVANOVIĆ: Paja Jovanović je danas najskuplji srpski slikar u inostranstvu. Njegova najskuplja slika je Ukrotitelj zmija iz 1887. godine koja je pre više od deset godina prodata za 169.580 evra kod londonskog „Kristija“. Po svetu je još za života bio izuzetno tražen. Uvažio je interesovanje Evrope za Balkan, zainteresovane za sve što je orijentalno, i slikama o životu u tom delu sveta stekao slavu i popularnost.

U šesnaestoj je upisao slikarstvo na Bečkoj akademiji, izdržavao se stipendijom Matice srpske, a zatim stipendijom iz ličnog fonda cara Franje Josifa, koju je dobio kao nagradu Akademije za najuspešniji studentski rad, sliku Ranjeni Crnogorac. Hteo je da ode u Egipat i slika tada, zbog Sueca, moderni Orijent, ali ga je profesor posavetovao da se pozabavi Balkanom pa Paja Jovanović sliku Mačevanje radi u Crnoj Gori. Paja slika Crnogorce, ranjene i na polasku u boj, Arnaute, mačevanja, borbe petlova… Prvu samostalnu izložbu je imao u Londonu. Kad se potvrdio u Evropi, bio je primljen i kod nas. Postao je stalni član Srpske kraljevske akademije i tim povodom dobio prvu izložbu u Beogradu. Aleksandar Obrenović je od njega poručio sliku kojom će biti obeležena osamdesetogodišnjica izbijanja Takovskog ustanka, ali je nije otkupio. Zatim mu patrijarh Georgije Branković naručuje da za Milenijumsku izložbu 1896. godine u Budimpešti naslika monumentalnu istorijsku kompoziciju koja bi predstavljala seobu Srba iz 1690. godine pod patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem. Paja je radio Seobu Srba deset meseci, ali je u Budimpeštu otišao njegov triptih na kome su predstavljene vršačka žetva, pijaca i berba grožđa. Za Krunisanje cara Dušana u Skoplju dobio je zlatnu medalju na Svetskoj izložbi u Parizu, a ona i danas ima status jednog od najznačajnijih ostvarenja u celokupnom srpskom slikarstvu novijeg doba. Smatra se da je žanr scenama iz života balkanskih naroda, posebno istorijskim kompozicijama, Paja Jovanović vidno pomogao vaspitavanju i podizanju nacionalne svesti u godinama pre Balkanskih ratova i Prvog svetskog rata. U Ameriku je otputovao na vrhuncu slave, a po povratku se posvetio portretnom slikarstvu. Nije bilo krupnog kapitaliste – od Krupa do krunisanih glava, srpskog dvora, belgijske kraljice, koji nisu naručivali portrete od Jovanovića. Ovekovečio je kralja Aleksandra, kraljicu Mariju, grofa Bogdana Dunđerskog, vožda Karađorđa, Svetog Stefana Dečanskog, cara Franju Josifa, pa i Tita.

Arsa Teodorović, Bogić Vučković, pl. Stratimirović, spahija kulpinski, 1812.

Đura Jakšić, Car Dušan, 1856.

Stevan Aleksić, Autoportret u kafani, 1904.

Paja Jovanović, Seoba Srba, 1896.