Gradnja priče o Jugoslaviji

Od pre dva dana dostupan je prvi deo buduće stalne postavke najposećenijeg muzeja u Srbiji, Muzeja istorije Jugoslavije. Projektom simbolički nazvanim „Otvaramo depo“, u prostoru Starog muzeja, prikazano je 2000 od 75.000 predmeta koji se čuvaju u Muzeju istorije Jugoslavije (MIJ). Direktorka Muzeja Neda Knežević izložbu naziva projektom od strateškog značaja, kojim se najavljuje početak obeležavanja 20. godi-

šnjice od osnivanja Muzeja.

O MUZEJU: Muzej istorije Jugoslavije osnovan je 1996. godine kako bi se sačuvale zbirke Memorijalnog centra „Josip Broz Tito“ i Muzeja revolucije naroda i narodnosti Jugoslavije. Da podsetimo: Memorijalnom centru je posle raspada SFRJ pretilo uništenje. Vojislav Šešelj, predsednik SRS-a, pretio je 1991. godine glogovim kocem grobu Josipa Broza i organizovao četničke pohode na „Kuću cveća“ sa zahtevima tadašnjem rukovodstvu države da se grob „najvećeg zlikovca i zločinca u istoriji srpskog naroda pod hitno iseli iz Beograda u Kumrovec“. U vreme osnivanja, prostor Muzeja je bio znatno veći, ali je 1997. godine Slobodan Milošević zidom odvojio i prisvojio bivšu Titovu rezidenciju, Lovačku kuću, Bilijarnicu i Ovalnu zgradu, pa su u sastavu MIJ-a ostala tri objekta: Muzej „25. maj“, Kuća cveća i Stari muzej. Zgrada Starog muzeja u kojoj je do pre nekoliko godina čuvana etnografska zbirka MIJ-a, sazidana je po idejnom rešenju arhitekte Branka Bona 1964. godine. Zgrada Muzeja „25. maj“ otvorena je 1962. godine kao rođendanski poklon Titu od Beograda. Projektovao ju je arhitekta Mika Janković kao muzej namenjen za izlaganje i čuvanje poklona koje je Tito dobijao. Od pre dvadesetak godina, umesto stalne postavke, u njegovom izložbenom prostoru organizuju se tematske izložbe.

Muzej istorije Jugoslavije je kompleksna ustanova kulture koja sadrži likovnu, etnografsku, primenjenu, arheolo-šku, numizmatičku, filatelističku, tehničku, fotografsku, ličnu, zbirku odlikovanja, gradskih ključeva, plaketa i medalja, štafeta, oružja i vojne opreme, tehničku zbirku, zbirku dokumentarnih fotografija, dokumenata i rukopisa, kinematografsku zbirku i, naravno, Arhiv Josipa Broza Tita. Sve ove zbirke sadrže eksponate vrhunske umetničke, istorijske, etnološke, kulturološke, političke i finansijske vrednosti, od kojih je nemali broj nulte kategorije.

NOVA STALNA POSTAVKA: Od osnivanja MIJ-a postojala je potreba da se ogroman i tematski raznolik fond objedini u stalnu postavku koja će posetiocima govoriti o državi koje više nema. Pre pet godina najavljen je početak rada na novoj stalnoj postavci (videti „Vreme“ 1053), koja bi se bavila istorijom Jugoslavije i istorijskom idejom jugoslovenstva koja u nekom obliku, izgleda, još postoji. Tom prilikom je istoričar Predrag Marković, tada predsednik Upravnog odbora MIJ-a, najavio da bi novi koncept stalne postavke trebalo da bude tematski, a ne hronološki, kako bi prikazao osnovne vidove života u Jugoslaviji. On je tada zaključio da je muzej o Jugoslaviji potreban, čime je odgovorio na dugogodišnju nedoumicu kakav odnos treba imati prema tom vremenu: „Istorija se ne sme odsecati, a i zašto bismo odbacili i negirali interesovanje 100.000 ljudi koji dođu ovde godišnje. Nije reč o nostalgiji za prošlim vremenom, već o istorijskom kontinuitetu, ali i o turističkom značaju. Svi delovi naše prošlosti su deo našeg identiteta, pogotovo ovaj koji nam je blizak i koji je većina našeg stanovništva doživela.“

Realizacija te ideje o stalnoj postavci je tek sada postala vidljiva. „Proces kreiranja stalne postavke započinjemo u Starom muzeju – objektu koji svojom arhitekturom i pozicijom u kompleksu Muzeja više podseća na prostor za odlaganje, nego za izlaganje predmeta“, ocenjuje Neda Knežević. „Tu su se nekada čuvali pokloni koje je Tito primao prilikom brojnih susreta sa državnicima i ostalim zvaničnicima iz zemlje i sveta, kao i darovi koje su slali i uručivali Jugosloveni, predstavnici raznih organizacija, lokalnih zajednica, udruženja i kolektiva. Prostor je nakon smrti Josipa Broza adaptiran u izložbeni, i za publiku je otvoren postavkom poklona iz naše etnografske zbirke. Poigravajući se različitim namenama ovog mesta, želimo da preispitamo naš fond u kontekstu jugoslovenskog nasleđa i učinimo ga još dostupnijim javnosti.“

U prostoru Starog muzeja, jedna naspram druge postavljene su dve muzejske kolekcije – Muzeja revolucije naroda i narodnosti Jugoslavije i Memorijalnog centra „Josip Broz Tito“. Aleksandra Momčilović Jovanović, članica stručnog kustoskog tima koji koordinira projektom, objašnjava da su prvim delom izložbe želeli da kod publike stvore „wow“ efekat. „Zato smo predmetima iz fonda Muzeja revolucije, tj. o istoriji radničkog pokreta, suprotstavili predmete iz Memorijalnog centra ‘Josip Broz’. Prvi su hronološki postavljeni, dok kolekcija poklona koje je dobijao Tito deluje prenatrpano, naređano kao u depou.“

Neki od eksponata u riznici poklona su materijalno vredni, a neki su zanimljivi samo zbog darodavca. Među njima su opšte poznati fragment kamena sa Meseca, ali i manje poznati pokloni kao što je maketa za spomenik Titovom konju – zvao se Mali, koji je realizovan na Brionima. Izložene su Titove uniforme, na primer maršalska u kojoj je išao u posetu Čerčilu, crteži koje su deca slala Titu, i kolekcija goblena sa likovima jugoslovenskih rukovodilaca. U sve četiri izložbene sale su vitrine sa štafetama, a u posebnim manjim prostorima delovi ambijenata iz Titove rezidencije, nameštaj sačuvan nakon bombardovanja 1999. godine.

Prema rečima kustoskog tima, cilj ove prve faze rada na stalnoj postavci je da se pokaže diverzitet onoga što muzej čuva, kako bi se izazvalo što više pitanja kod publike i stručne javnosti. Aleksandra Momčilović Jovanović precizira da su izloženi eksponati samo fragmenti koji će sa pričama proisteklim iz dijaloga sa širom i stručnom javnošću postati stalna postavka, jer kustosi „ne mogu sami da pišu istoriju Jugoslavije“. Zato stručnjaci Muzeja očekuju da će ovaj ponuđeni početak u formiranju stalne postavke podstaći kolege iz regiona da im se priključe u istraživanju, kako bi se novom valorizacijom ispričala najbolja priča o Jugoslaviji.

Direktorka Neda Knežević ističe da „iako ovaj muzej javnost vezuje samo za Jugoslaviju posle Drugog svetskog rata, mi se bavimo i Jugoslavijom od njenog osnivanja 1918. do raspada 1991. godine. Osamdeset odsto našeg fonda čine predmeti u vezi sa socijalizmom, ali smo pokrenuli istraživačke projekte i akvizicije vezane za Prvu Jugoslaviju, kako bismo fond upotpunili eksponatima iz tog vremena.“ Kreiranje nove stalne postavke koordiniše tim kustosa Ana Panić, Aleksandra Momčilović Jovanović, Marija Đorgović i Ivan Manojlović. Završetak projekta spremaju za 2018. godinu kada se obeležava stogodišnjica osnivanja prve zajedničke države južnoslovenskih naroda. Tada će novom stalnom postavkom ispričati priču o Jugoslaviji u sto eksponata.

Preporuke kustosa

Fotoaparat „Polaroid SX-70“

Raznovrsnost buduće stalne postavke MIJ-a eventualno je moguće ilustrovati pričama o nekoliko njenih predmeta.

Ana Panić, viša kustoskinja, istoričarka umetnosti, odabrala je sliku Ice Polovića sa dvostrukim nazivom Hiljadudevetstočetrdesetprva i Tu je 1928. uhapšen Tito, iz 1975. godine. „Smatram je važnom za postavku jer ima veliki interpretativni potencijal zbog čega je i posebno naglašena izlaganjem na štafelaju. reč je o jednoj simboličkoj predstavi koja spaja dva istorijska događaja, koje deli čak trinaest godina, sa ciljem da prikaže mesto stradanja i za Tita veže motiv nosioca oslobodilačke borbe. Dovođenje u vezu ovih godina naročito je zanimljivo u svetlu činjenice da su komunisti upravo u periodu 1928–1934. godine bili protivnici ne samo jugoslovenstva već i Jugoslavije kao države, čime je simbolično borba protiv Jugoslavije povezana putem istog mesta s borbom protiv fašista za ponovno uspostavljanje socijalističke Jugoslavije. Godine između 1928. i 1934. su i godine progona koje Josip Broz kao ilegalac provodi u zatvorima, a baš ispred ove kuće u Vinogradskoj ulici broj 46 je uhapšen 4. avgusta 1928. godine. Proglas koji svedoči o strašnom zločinu nemačkih okupacionih vlasti u selu Skela, koje je spaljeno 1941. godine (konopac za vešanje simboliše pedeset obešenih komunista u selu Skela) štampan na ćirilici i rasturan u Srbiji, nikako se nije mogao naći na ovoj zagrebačkoj adresi, ali je tu sa namerom da poveže dva različita perioda života Josipa Broza Tita.“

Fotoaparat „Polaroid SX-70“, poklon pukovnika Elerija C. Hantingtona, šefa američke vojne misije pri Vrhovnom štabu, Josipu Brozu Titu iz 1974. godine, izdvaja kustos Ivan Manojlović. „To je jednooki refleksni instant fotoaparat na preklapanje. Smatra se revolucionarnim zbog inovativne foto-tehnologije i dizajna. Obložen kožom sa hromiranim delovima, ovaj aparat se sklapa tako da može da stane u džep. Iako je proizvodnja SX-70 prestala 1981. godine i danas se smatra kultnim fotoaparatom.

U tehničkoj zbirci Muzeja istorije Jugoslavije ovaj fotoaparat zauzima posebno mesto. Kao što je to čest slučaj sa predmetima iz našeg muzeja, u jednom predmetu su simbolički spojeni istorija, sadašnjost i budućnost. Osim toga što ga je Josip Broz Tito, kao pasionirani foto-amater, rado koristio, vrednost fotoaparatu daje i činjenica da je poklon pukovnika američke vojske koji je kao njen predstavnik bio uz Josipa Broza Tita pri Vrhovnom štabu partizanske vojske tokom Drugog svetskog rata.

Polaroid tehnologija je promenila značenje koje je fotografija zauzimala u XX veku. Njena ogromna popularnost je transformisala fotografiju od tehnički komplikovanog vikend hobija do sastavnog, čak nezaobilaznog, načina gledanja na svet i beleženja života, dostupnog svima. Možemo reći da je polaroid bio Instagram XX veka. Iako su ga profesionalni fotografi smatrali ‘nižom vrstom’ ili pomoćnim sredstvom, polaroid svoje najvernije pristalice dobija među umetnicima i kreativnim amaterima. Jedan od pasioniranih ljubitelja polaroida bio je i Endi Vorhol.

U junu 2008. godine, u Holandiji je, posle šezdeset godina postojanja i oko milijardu prodatih polaroid aparata, zatvorena poslednja fabrika polaroid filmova. No, ipak tokom 2010. godine pokrenut je ‘Nemogući projekat’ − obnavljanje proizvodnje filmova za polaroid fotoaparate čime polaroid, i kao tehnologija, ali i kao umetnički izraz, nastavlja da živi.“

U najkarakterističnije, ali ujedno i najkontroverznije predmete koji se vezuju za Jugoslaviju i njenog doživotnog predsednika Josipa Broza svakako spadaju štafete. Marija Đorgović, kustos-koordinator za međunarodnu saradnju i projekte, podseća da se „među poklonima koje je Tito tokom života dobio, štafete izdvajaju po brojnosti, simbolici i značaju. Zbog toga one na postavci u Starom muzeju zauzimaju posebno mesto. Primanje, nošenje i predavanje štafeta imalo je za cilj simboličnu komunikaciju između vođe i naroda. Za mnoge štafeta je bila i ostala metafora jugoslovenstva. Za druge, kao centralni motiv proslave Titovog rođendana, kasnije Dana mladosti, ona je jedna od najprepoznatljivijih i najdelotvornijih alatki u izgradnji njegovog kulta.

Za poslednju Štafetu mladosti, 1987. godine, vezuje se priča koja je donekle nagovestila buduće događaje. Naime, te godine dizajn štafete i idejno rešenje plakata za Dan mladosti prepušteni su ljubljanskom dizajnerskom studiju Novi kolektivizam. Već je i sama štafeta u obliku građevine na četiri stuba koju je bilo nemoguće nositi nagoveštavala drugačiji pristup članova Novog kolektivizma čitavoj manifestaciji, ali skandal je nastao kada je otkriveno da je plakat zapravo izmenjena verzija nacističkog plakata iz 30-ih godina. Ova subverzivna akcija je autore dovela do suda, ali je tzv. Plakatna afera imala i dalekosežnije posledice. Danas su aktuelne diskusije o tome koliko je ovakav postupak identifikovanja socijalizma i nacizma kao totalitarnih režima doprineo procesu razgradnje socijalističkog režima i restauracije građanskog društva.

Štafeta koju danas čuvamo u Muzeju istorije Jugoslavije izrađena je nakon pomenutog skandala za potrebe proslave Dana mladosti 1987. godine i napravljena je tako da zadovolji sve standarde manifestacije (autor Vladimir Pezdirc). Pa ipak, u njenom izgledu (osam crvenih kapljica krvi) mnogi prepoznaju nagoveštaje događaja koji će uslediti na ovim prostorima 90-ih godina.“

T. J.

Štafeta mladosti, autor Vladimir Pezdirc

Hiljadudevetstočetrdesetprva Ice Polovića