Životni sok svakog društva

“Bez poricanja se mora priznati, da je svaki omladinski pokret, a naročito takav, koji je imao određeniji smjer, bio gotovo u svako doba i u svakoj prilici od jaka utjecaja na moralni uspjeh narodne i svoje akcije. Omladina je onaj potrebni životni sok; ona unosi u društvo svježinu i oduševljenje, omladina zna da svemu da idealniju boju i da čitav rad prelije nekom romantikom mladosti.”

Ovim rečima počinje studija Vladimira Ćorovića o srpskom akademskom društvu “Zora” iz Beča, dugo godina najuticajnijoj studentskoj družini u Beču. Nije zgoreg napomenuti da je i sam autor te 1905. imao dvadeset godina i bio student u Beču.

Prva studentska društva formiraju se u Velikoj Britaniji na samom kraju 18. veka kao literarni kružoci, a sa okončanjem Francuske revolucije, Napoleonovih ratova i nacionalnim buđenjem počinju da se osnivaju širom kontinentalne Evrope. Najznačajniji su bili buršenšafti, koji nastaju na teritoriji Nemačkog carstva i imaju za cilj borbu za veće lične slobode i nacionalno ujedinjenje tada vrlo heterogene Nemačke. Na njih će se ugledati većina južnoslovenskih studenata na univerzitetima širom srednje Evrope.

DESPOT, MINISTRI I PRAKTIKANTI

Po ugledu na slična društva, 1818. godine u Beču se okupljaju srpski i hrvatski đaci sa idejom izdaju list “Oglasnik Ilirski”, a predvodio ih je Antun Mihanović, student prava, poznati hrvatski pesnik koji je autor himne “Lijepa naša domovino”, ali i austrijski konzul u Beogradu u periodu od 1836 do 1838. godine. Tokom službovanja u Beogradu postao je blizak sa Ankom, trećom ćerkom gospodara Jevrema, brata kneza Miloša Obrenovića, koju je sretao na prestoničkim “poselima”, svojevrsnom pandanu evropskim okupljanjima visokog društva tog vremena.

Pored Beča, Grac je predstavljao još jedan univerzitetski centar u kome se školovala mladež sa Balkana. Krajem druge decenije 19. veka osniva se društvo koje se u početku zvalo “Ilirski klub”, a kasnije menja ime u “Srbska Vlada”.

Kao i svaka druga vlada, i ova je imala svoj ustav, ministre i niže činovnike. Na čelu je stajao izvesni Vršovac sa titulom “despota”, koji je, prema rečima Jovana Skerlića, umro mlad kao činovnik u Slavonskom Brodu. Ministar spoljnih poslova bio je Jovan Šupljikac, brat vojvode srpskog Stevana iz revolucionarne 1848. godine, a ministar finansija je imao prigodnu titulu “rotšild”, koju sa ponosom nosi Božidar Petranović, srpski pravnik i istoričar rodom iz Dalmacije.

Interesantno je, a u tadašnje vreme verovatno i praktično, da su samo studenti prava mogli da budu despoti i ministri, dok su mesta “praktikanata” bila rezervisana za studente filozofije, poput Ljudevita Gaja, Đorđa Mušickog i budućeg slovačkog biskupa Slomšeka.

Na sednicima društva se pevalo i zabavljalo, čitane su srpske narodne pesme iz zbirki Vuka Karadžića, a ponekad i literarni pokušaji samih članova. Treba naglasiti da se kroz ceo 19. vek školovana mladež gotovo po izuzetka oprobala u pisanju. Naročito su bile popularne rodoljubive i ljubavne pesme, kao i drame na temu slavne prošlosti.

PANSLOVENSTVO AKO U RUSIJI ZAVLADA DEMOKRATIJA

Ni segedinske đake rodom iz srpskih krajeva u Vojvodini nije mimoišlo udruživanje oko književnih i nacionalnih ideja. U periodu od 1835. do 1837. godine funkcionisalo je “Mlado Jedinenije”, sa ciljem “da se članovi vežbaju u svima rodovima lepoga štila”. Naročito se isticao Jovan Subotić, koji već tada šalje svoje stihove u “Serbski letopis”. Nasleđuje ih “Društvo učeći se Srbalja”, koje uz prekide deluje od 1843. do 1848. godine, kada ga zabranjuju školske vlasti. Svoju upravu koncipiraju na principu dualizma, na čelu su dva kapetana, a potom slede knjižničar, protokolista i potprotokolista. Jedan od ciljeva družine je prevođenje dela latinskih pisaca, te pisanje oda i pohvala.

U godinama koje su prethodile revolucionarnoj 1848, veliki broj srpskih đaka iz novosadske i karlovačke gimnazije nastavlja svoje školovanje u luteranskim gimnazijama u Pešti i Požunu, gde je obrazovanje bilo bolje, a i više je tolerisana pravoslavna vera. Naročito se ističe Požun, današnja Bratislava, koji postaje centar novog slovačkog nacionalnog pokreta, sa naglaskom na knjiženost koja se bila nezavisna od češke.

Ljudevit Štur, profesor na Liceju, pokreće “Slovačke narodne novine” i okuplja oko sebe đake oduševljene panslavističkim stihovima. Koliki je bio njegov uticaj na srpsku školsku mladež tih godina najbolje govori činjenica da mu je još 1947. godine pevao vladika Petar II Petrović Njegoš. Jedna od Šturovih panslovenstvom inspirisanih ideja bila je da se svi Sloveni ujedine sa Rusijom i pređu u pravoslavlje, pod uslovom da u Rusiji zavlada demokratija. Među najagilnijim đacima koji su se okupljali oko Štura treba spomenuti Svetozara Miletića, koji je u svom stanu okupljao istomišljenike koji su se sklapali “savez večnog prijateljstva” i zavetovali da će živeti i umreti za “Slavjanstvo”. Društvo je dobilo ime “Sloboda”, a izdavalo je rukopisni list “Soko”.

Ni peštanski đaci nisu zaostajali, pa su pokrenuli rukopisni list “Svetovid”, a 1847. godine osnivaju udruženje koje sledeće godine organizuje pomen preminulom pesniku Simi Milutinoviću Sarajliji. Njihovi današnji naslednici su ih i više nego dostojni. Tako su pre neki dan tokom blokade RTS, koji sebe zove “nacionalni servis”, održali minut ćutanja i više nego efektno izrecitovali slobodarske stihove upokojenog Ljubomira Simovića.

...

DRUŠTVO ZA DRŽAVNIKE

Sa razvojem školstva u Kneževini Srbiji, nekoliko đaka “poezije” u Beogradu (današnji gimnazijalci) 1845. godine obrazuje “Dušanov Polk”, koji svakog četvrtka upražnjava “egzircir” na Tašmajdanu, Laudanovom šancu i Vojnom Senjaku, kako bi se što bolje spremili za, kako su oni mislili, sudbonosni oslobodilački rat. Među njima treba istaći Jevrema Grujića (najpoznatijeg Darosavca), Petra Protića Sokoljanina (jednog od najčuvenijih Azbukovčana) i Milovana Jankovića.

Kako su ove “poete” postale “mudroslovi i pravoslovi”, tj. polaznici beogradskog Liceja, prirodno je bilo da njihov “Polk” postane potvrđeno društvo, i na Vidovdan 1847. godine nastaje “Društvo Mladeži Srbske”, koje je uskoro odobrio rektor Liceja Kosta Branković. Od pedesetak licejaca, njih dvadeset postaju članovi družine, ali je i polaznicima gimnazije dozvoljeno da postanu članovi. Treba naglasiti da se arhiva “Društva” čuvala u Narodnoj biblioteci Srbije sve do 6. aprila 1941. godine, kada je izgorela sa ostalim pisanim nasleđem ovih prostora.

Sa početkom nove školske godine 1848, pridružili su im se budući državnici Jovan Ristić, Radivoje Milojković i Tihomir Nikolić. Popularnost “Društva” se širila među građanstvom toliko da je za počasnog člana izabran mitropolit Petar, a tokom godišnje skupštine 1848. godine predsedavajući Sovjeta Stojan Simić poklonio je 500 čaršijskih groša za potrebe “Društva”. Književni rad “Društva” se uglavnom oslikava u poetskom stvaralaštvu, koje je, po Skerliću, čudna mešavina pseudoklasične poezije sa srpskom narodnom poezijom: “… Kraljević Marko bratimi se sa Orfejom, Sveti Sava ide uporedo sa Astrejom, gusle javorove sa harfom i lirom, rujno vino sa olimpijskim nektarom.”

Na nedeljnim sastancima su, između ostalog, vođene diskusije kako treba da izgleda novo narodno odelo. Nekim članovima se nije sviđalo što evropska moda odevanja dolazi među stanovnike mlade kneževine, turski fes je smatran za relikt prošlosti pa se izbor sužavao na moderni kalpak ili onako “kao što ima na caru Dušanu izmolovano.”.

Od Ministarstva prosvete tražili su da osniva više narodnih škola, predlagali su i političko-nacionalni program, a Jevrem Grujić je objavio članak “Obzor države” u izdanju ”Neven-Sloga” te družine koje moralo biti štampano u Zemunu 1849. godine jer ga je cenzura zabranila u Srbiji. Reči koje su posvećene “unutrašnjem oslobođenju” vrlo su aktuelne i dan-danas, a današnjim “zrelim” generacijama ne ide nimalo u prilog što ih današnja “mladost” mora ponavljati kao da nismo 170 godina udaljeni od vremena njihovog nastanka. Ukratko: “Za unutrašnje oslobođenje mora se narodu našem predstaviti: Šta je on kao narod jedan, kakva prava treba da ima? – Šta je vlada, zašto i od koga, i koje su granice njene? Kazati mu upravo: Šta znači jednom narodu u državi živeti i pozvati ga da i on tako živi…”

MINISTAR PROSVETE PROTIV STUDENATA

Na osnovu predhodnih redova jasno je da društvo ne stoji dobro kod konzervativnih vlasti. Toma Vučić Perišić, čija je karijera bila na zalasku, pokušavao je da na svaki način osujeti normalan rad “Društva”. Naime, prvi studentski nemiri izbili su na Liceju 1850, a već sledeće, 1851. godine rad “Društva” je zbog jednog liberalnog govora zabranjen prostom naredbom ministra prosvete. Kada je 1855. formirana komisija, “Društvo” je formalno ugašeno.

Ovako je u najkraćim crtama izgledao razvoj prvih samoogranizovanih đačko-studentskih družina koje su zahvaljujući mladalačkoj energiji, ali i poučene iskustvima zajednice u kojoj su njihovi članovi rođeni i odrasli, utrle put liberalizaciji i demokratizaciji Srbije tokom 19. veka.

Što se tiče naizgled nedodirljivog Tome Vučića Perišića, knez i vlada su ga sistematski izolovali, Ilija Garašanin ga je, odmah nakon stupanja na mesto kneževog predstavnika, penzionisao 1852. godine, a neslavan kraj doživeo je sa povratkom kneza Miloša u Srbiju 1859. godine.