Šta je ostalo od grada

“Ni u najcrnjim snovima nisam pomislio da će doći do rata u Jugi, a kamoli do opsade Sarajeva. Ni dan-danas ne mogu da shvatim kako je to moglo da se desi, da se gađaju civili, ubijaju djeca…”, kaže Haris Bjelak, koji je 6. aprila 1992. godine, kada je počela opsada glavnog grada Bosne i Hercegovine, imao 28 godina. “Već tokom zime, Jugoslovenska narodna armija je rasporedila artiljeriju na brdima oko Sarajeva i formirala obruč. Na pitanje nezavisne televizije Jutel zašto se kopaju rovovi, jedan vojnik je odgovorio: ‘To je odbrana od spoljnog neprijatelja.’ Nismo odmah shvatili da su cijevi uperene prema gradu”, dodaje Haris. Tada je bio taksista, kako bi bio “slobodan”, i često putovao.

Sarajevo, rat, vijećnica

“Poput Đure iz filma Ničija zemlja, bili smo momci u starkama sa majicom Rolingstounsa, imao sam 19 godina. Prethodnog ljeta je moja generacija maturirala i bili smo na najdužem odmoru prije fakulteta, na Jadranskom moru. Kao i većina, upisao sam mašinski, jer su tehnički fakulteti oslobađali od vojnog roka, a naziralo se zlo. Vjerovali smo da neće puknuti u našem Sarajevu, gdje je šarenilo bilo duh grada. A došlo je do toga da nismo mogli da pređemo do zgrade preko puta a da ne rizikujemo život, da nas 300.000 živi u koncentracionom logoru gdje neko određuje kada ćete spavati, kada ćete se probuditi, koliko ćete živjeti”, svedoči Srđan Mandić, poreklom Srbin, koji je sa svojom majkom, ocem i sestrom ostao u Sarajevu sve vreme opsade.

POČECI RATOVA

Tog aprila, pre trideset godina, Sloveniju i Hrvatsku je Evropska zajednica (EZ) priznala kao nezavisne države. Te bivše republike Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ) godinu dana ranije napustile su Jugoslaviju. Potez koji je okarakterisan od tadašnjeg rukovodstva u Beogradu, predvođenog Slobodanom Miloševićem, kao “nelegitimna secesija”, koju treba sprečiti vojnim sredstvima. Nakon višemesečnih borbi, koje su dovele i do granatiranja Dubrovnika i Vukovara, i stotine hiljada izbeglica, došlo je do prekida vatre.

Međutim, i vlada Bosne i Hercegovine je donela odluku da proglasi nezavisnost, 15. oktobra 1991. godine. Na to su bosanski Srbi reagovali proglasivši Republiku Srpsku (RS), a bosanski Hrvati Republiku Herceg-Bosnu. Nasilni incidenti između pripadnika srpske, hrvatske i bošnjačke zajednice su se množili. Na dan referenduma o nezavisnosti BiH, 1. marta 1992. godine, na Baščaršiji, ispred stare pravoslavne crkve, pucalo se na svadbenu povorku i ubijen je otac mladoženje, Nikola Gardović, po nacionalnosti Srbin. Nakon toga su podignute barikade, lavina je pokrenuta.

Mnoge Sarajlije su ipak verovale da se rat može izbeći. Pred Skupštinom se 5. aprila okupilo na hiljade građana iz svih zajednica, kao i oni koji se nisu identifikovali na osnovu nacionalnosti, zahtevajući mir. “Prespavali smo u okupiranoj skupštini. Neko je izvukao koncertni klavir, svirao se Oliver Dragojević”, seća se Adnan Huskić, politikolog, koji je tada imao 19 godina. Međutim, prvi snajperisti su otvorili vatru na masu demonstranata. Na mostu Vrbanja su ubijene dve mlade žene, studentkinja medicine Olga Sučić i službenica Suada Dilberović. Sarajevo je zapalo u pakao koji je trajao 1475 dana, opkoljeno prvo od strane JNA, a zatim od strane vojske RS pod komandom Radovana Karadžića i Ratka Mladića. Opsada je konačno ukinuta u februaru 1996. godine, dva meseca nakon potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma. Od granatiranja i snajperske vatre stradalo je 11.510 civila, uključujući 1601 dete.

“Poslije prvih pucnjava okupili smo se u našoj mahali Bistrik i pridružili se dobrovoljačkim jedinicama za odbranu našeg grada, svedeni na pravljenje pištolja od vodovodnih cijevi”, priča Haris. Njegovu majku je ubila granata dok je čekala u redu ispred apoteke. Prva je izjavila saučešće komšinica, teta Mira, Srpkinja, insistirajući da “nisu svi isti”.

TUROBNA SEĆANJA

Haris, Srđan, Almir Kurt Kugla, koji je tada sa 19 godina imao bend, našli su se pod svakodnevnom kišom granata i postali pokretne mete snajperista. Skoro odmah su se pridružili redovima novoformirane Armije BiH, kako bi branili “svoj grad”. Muhamed Gafić, komandir specijalnih jedinica BiH u SFRJ, koji je dao ostavku kada je jedinica počela da se posle referenduma deli po nacionalnim osnovama, vratio se iz izbeglištva iz Skoplja 10. aprila. “Moja domovina je bila Jugoslavija. Nisam se pitao, to je postala BiH, bila je moja dužnost da je branim, nisam mogao da budem dezerter”, objašnjava današnji penzioner, i dalje strastveni alpinista.

“Prvih mjeseci smo trošili zalihe. Onda su došle žeđ, glad i zima. Ložili smo cipele, stare knjige, plastiku, posječena stabla iz parkova. Kad je bilo brašna, bila je popularna pita od žare. Inače smo imali bonove, pa kasnije konzerviranu humanitarnu pomoć, često preostalu iz Vijetnamskog rata. Najvažnije su bile cigarete. Šteka je vredila više od svega. Srećom, imali smo svoju fabriku duvana koja je proizvodila popularnu ‘drinu’”, priča Srđan Mandić. Za vodu se noću čekalo na red ispred cisterni. “Sanjao sam o danu kada ću ponovo moći da hodam pravo svojim gradom, ne spuštajući glavu da izbjegnem pucnje”, svedoči Strajo Krsmanović, Srbin koji je tada imao 42 godine i radio na televiziji, a sada vodi Nacionalnu galeriju.

“Prošli smo kroz golgotu. Ginulo se masovno, granate su padale na pijacu Markale, na redove ispred pekare, cisterne”, priseća se Vildana Selimbegović, tada ratni izveštač, koja je tri puta prošla 57 kilometara širok obruč. Gađane su zgrade Predsedništva, Vlade, Parlamenta, sve bolnice, porodilište, zgrada radija i TV, TV toranj, Vijećnica (Nacionalna i univerzitetska biblioteka), Univerzitet, Orijentalni institut, olimpijski objekti, hoteli, džamije, crkve, Velepekara, Elektroprivreda, tramvajska i autobuska stanica… “Ali, za to vrijeme, u podrumima su bili nadrealni derneci (žurke) i skoro svako veče neki kulturni događaj. Tako su nastala 3102 umjetnička djela, organizovano je 48 koncerata, 180 izložbi!”, podseća Vildana, dok sedi u maloj kancelariji nove zgrade podignute na ruševinama “Oslobođenja”, čiji je danas glavni urednik. Sin joj je imao pet godina kada joj je muž poginuo, pred sam kraj opsade.

SARAJEVSKI DUH I NJEGOVI OSTACI

Većina devastiranih amblematskih objekata je obnovljena. Ostala je nedirnuta karakteristična mešavina orijenta, austrougarske arhitekture i socijalističkog modernizma. Fizički ožiljci opsade su jedva vidljivi, iako mnoge fasade i dalje nose tragove metaka. Voze se isti klimavi predratni tramvaji. Jedva da staklene kule i brojni tržni centri govore da smo promenili vremena.

Ali, šta je ostalo od jedinstvenog duha kosmopolitskog Sarajeva? Onog koji je oduvek razlikovao “gradsku raju” od “papaka”. Većina od 150.000 Srba koji su živeli u predratnom Sarajevu, koje je imalo 500.000 stanovnika, otišla je, kao i malobrojni Hrvati. Sada grad ima manje od 400.000 stanovnika, skoro 90 odsto Bošnjaka. A svake godine blizu 100.000 stanovnika napusti Bosnu. Deca starih sarajevskih porodica, koja su prenosila urbanu kulturu, otišla su u inostranstvo, a masovno se doselila ruralna populacija, proterana sa područja pod kontrolom srpskih snaga.

“Mnogi su građani drogirani nacionalizmom, prodatim kao patriotizam i demokratija. Jer u suštini iste snage vladaju decenijama”, smatra Muhamed Gafić, aktivno angažovan u organizaciji ReSTART BiH, koja se zalaže za građansku, funkcionalnu i mirnu Bosnu. “Neki su postali bogataši, digli nebodere… i to ‘moji’”, kaže Haris Bjelak, odmah postavljajući pitanje šta to znači “moji”. “Muslimani? Ja pripadam endemskoj vrsti starog Sarajeva. Pravila su bila jednostavna, poštuj druge i bićeš poštovan, to je prava sarajevska raja, kojoj je najgore što je moglo da se desi bilo ispasti ‘papak’. A ovi ‘M92’ (postali Muslimani 1992. godine, nap. nov.), ‘kvazi’, to nije vjera niti raja!”

“Ipak, u ovom jadu i čamoru, Sarajevo je još uvijek pluralno”, smatra sa svoje strane Adnan Huskić. Otac mu je poginuo februara 1993. godine od gelera koji je probio svetlarnik i staklo na vratima, ali je zadržao isti krug prijatelja. “Pravoslavna crkva, katolička katedrala, sinagoga i Ali-pašina džamija ostale su simboli grada, a Stranka demokratske akcije (SDA) nacionaliste Bakira Izetbegovića nije uspjela da promijeni ime glavne arterije u Alija Izetbegović, kako je planirala. I dalje se zove Maršala Tita”, ističe on.

Za Straju Krsmanovića grad još nije mrtav, čak i ako svuda dominira retrogradni diskurs: gradonačelnica Benjamina Karić je mlada žena od 32 godine, mešovitog porekla, a predsednik opštine Centar od 2020. godine je Srbin, izabran sa 66 odsto glasova. Srđan Mandić je posle rata magistrirao ekonomiju, radio u Klasu, bio generalni direktor “Oslobođenja”, i 2018. postao ministar komunalne privrede i infrastrukture kantona Sarajevo, kao predstavnik građansko orijentisane Naše stranke. “Moje najveće poniženje tokom rata bilo je u čuvenom Butmir tunelu izgrađenom ispod aerodroma koji je omogućio snabdjevanje grada hranom i ratnim materijalom, kao i humanitarnom pomoći. Kao vojnik, morao sam da obezbjeđujem prenos hrane za jednog sarajevskog kriminalca. Još uvijek živimo u tom tunelu kriminala i profiterstva. Motiv mi je da napokon izađemo iz njega”, uverava on.

“Borili smo se za šarenu BiH, a sada se borimo protiv ‘kabadahinluka’”, rezimira Almir. Simbolično, nekoliko dana pred godišnjicu početka opsade, amblematična Fabrika duhana je zatvorena. “Žrtva ekonomske tranzicije i korupcije”, uzdiše Haris sa nostalgičnim osmehom.

Vratite nam onaj mrak, kako ide vic…