“Iza jedne šestospratnice Krajišnici povedoše kozaračko kolo”, piše partizan Miloja Stijović. “Grunu jedna bacačka mina malo dalje od kola u parku. Niko se na to ne osvrće. Kolo se kreće i pjesma se ori, a narod posmatra i aplaudira. Gledam niz Svetosavsku ulicu. Vidim u Kralja Milana ulici kuća gori. Tu ispred mene, na uglu ulice, tri njemačka tijela”
Povodom 80. godišnjice oslobođenja Beograda, prenosimo deo iz knjige “Oslobođenje / Beograd, oktobar 1944.” Milana Radanovića u izdanju Fondacije Roza Luksemburg.
“Uoči svitanja 15. oktobra borci 8. crnogorske udarne brigade prešli su Ulicu Franša Deperea i preko Jatagan male 151 dokopali se bloka zgrada Medicinskog fakulteta. “Izjutra 15. oktobra, 4. bataljon se prebacio preko Ulice Franša Deperea i, uz strmu padinu, prodro do medicinskih klinika, zahvatajući levim krilom početni deo Deligradske, a desnim prema Veterinarskom fakultetu gde napada 1. bataljon. Iza uglova i sa prozora visokih zgrada Medicinskog fakulteta i iz rovova pored njih, Nemci su se uporno branili i zadržavali prodor našeg bataljona. Tek kad je 1. bataljon zauzeo zgradu Veterinarskog fakulteta, a 1. proleterska [brigada] Karađorđev park koristeći njihov prodor, 4. bataljon je zauzeo zgrade medicinskih klinika i izbio na Pasterovu dohvativši se prvih kuća u Ulici kralja Milutina i Deligradskoj. Na toj liniji naslanjali smo se desno na 1. bataljon naše brigade”, piše Pero P. Perović.
Druga svedočenja dopunjavaju ove navode. Prema napisu Drage Vujoševića, borca 8. crnogorske brigade, 1. bataljon ove brigade nastupao je zajedno sa sovjetskim snagama i borcima 1. proleterske brigade, današnjim Bulevarom oslobođenja, odnosno početkom tadašnjeg Avalskog druma, od Autokomande prema Karađorđevom parku.
KRVAVE NOGE I CIPELE
“Iz rejona Autokomande nastavljeno je nastupanje Bulevarom oslobođenja ka Slaviji, i to: lijevom stranom 1. bataljon naše brigade, sredinom Bulevara snage Crvene armije, a desnom stranom dijelovi 1. proleterske brigade”, navodi Vujošević.
Borci 3. (kragujevačkog) i 4. (kraljevačkog) bataljona 1. proleterske brigade takođe su se probijali od Autokomande ka početku Karađorđevog parka, ali su za razliku od ostatka brigade, umesto ka Slaviji, izvršili proboj ka Braničevskoj i dalje, ka Neimaru i Kalenić pijaci.
“Posebno jake okršaje imali su bataljoni [1. proleterske brigade] u dnu Šumadijske ulice (danas: Bulevar oslobođenja, u delu kod Veterinarskog fakulteta, nap. aut.) – Karađorđevog parka i oko Svetosavske crkve”, nastavlja Vujošević. “Na vrhu Vračara i oko bolničkih zgrada, sovjetska artiljerija i minobacači su napravili pravu pustoš po rovovima i ulicama. Velike grupe Nijemaca likvidirane su i u parku. Ostalo ih je mnogo zatrpanih u skloništima od zračnih napada” (…) Borci NOVJ i Crvene armije doprli su do Slavije oko podneva 15. oktobra. Utvrđene nemačke snage su na Slaviji pružile izuzetno žilav otpor. Najpre je pokušao da trg zauzme 2. bataljon 214. streljačkog puka sovjetske 73. streljačke divizije, uz podršku tenkova i artiljerije. Odbijen je jakom artiljerijskom i mitraljeskom va trom, uz znatne gubitke. Onda su samohotke – jurišni topovi – zauzeli položaje na uglovima ulica, a protivtenkovski topovi i tenkovi pravo su gađali u otvore bunkera i prozore kuća iz kojih se neprijatelj branio. Uz vatrenu podršku juriš je izvršio 1. bataljon 1. proleterske brigade.”
U borbama na Slaviji naročito se istakao 1. crnogorski bataljon 1. proleterske brigade čiji borci su uspeli da zauzmu položaj na obodu trga u pravcu prema Beogradskoj, boreći se za svaku zgradu na uglovima Svetosavske i Makenzijeve, dok je iz bunkera i utvrđenih zgrada prema Beogradskoj (danas nepostojeće zgrade: “Sala mira” i Radnički dom) nemačka vojska zasipala suprotnu stranu trga snažnom vatrom.
Tom prilikom, pokraj zgrade starog hotela “Slavija”, poginuo je kapetan Dušan Milutinović, zamenik komandanta bataljona. Ekrem Durić, Milutinovićev saborac iz 1. crnogorskog bataljona, priseća se smrti svog starešine i druga: “Čujemo kako šapuće: ‘Haj’te drugovi, tjerajte te gadove… Drago mi je što umirem kao član Partije… Pozdravite drugove.’ Bile su mu to posljednje riječi. Stojimo kod mrtvog Dušana i niko ništa ne govori. Ovo je danas već osmi drug iz bataljona kojeg zauvijek gubimo. Preteško nam je.”
Ipak, svi pokušaji da se iz pravca Slavije glavnim pravcem, odnosno Ulicom kralja Milana, prodre dublje prema centru grada bili su bezuspešni, usled čvrstine nemačke odbrane. Isto se odnosilo i na nemogućnost proboja Nemanjinom prema bloku zgrada ministarstava i Glavnoj železničkoj stanici. (…)
Uglavnom, sovjetski tenkisti morali su obustaviti proboj. Prema sećanjima učesnika borbi na Slaviji, 15. oktobra nemački vojnici su na obodu trga uništili jedan sovjetski tenk.
Zbog nemogućnosti prodora preko Slavije odlučeno je da se jedinice Crvene armije (tenkovske čete) i borci 1. proleterske divizije probijaju prema centru zaobilaznim putem: Ulicom kneginje Zorke, Smiljanićevom, Ulicom prote Mateje prema Krunskoj i Bulevaru kralja Aleksandra, u pravcu Narodne skupštine gde su se probili sutradan, 16. oktobra.
Dušanka Jovanović Rajković, borkinja i bolničarka 3. kragujevačkog bataljona 1. proleterske brigade, prisetila se susreta sa stanovnicima Ulice braće Nedić (mala ulica koja izlazi na Bulevar kralja Aleksandra, naspram Univerzitetske biblioteke): “Kasno popodne [15. oktobra] moja četa se našla u Ulici braće Nedić. Malo smo predahnuli. Građani su nam iznosili ponude, radovali se i hrabrili nas. Tek tada sam videla da sam izgledala žalosno. Prljava, pocepana. Ruke krvave od previjanja ranjenika, noge bose, posečene i izubijane. I ostali drugovi nisu bolje izgledali. Bili smo premoreni, iscrpljeni, prljavi. Mnogih među nama nije bilo… Iz zgrade broj 11, pred kojom smo stajali, izašla je devojka, prišla mi i ponudila da pođem da se umijem i probam neke njene cipele. Bilo mi je neprijatno, nećkala sam se, ali su me drugovi nagovorili i ja sam pošla. Brzo sam se svukla i umila. Dala mi je svoju bluzu umesto moje prljave košulje, ali cipele nisam mogla da obujem na svoje ranjave noge.”
Prema sećanju Jagoša Žarića, stanovnici Krunske su pred tenkove crvenoarmejaca i čete partizana iznosili ćilime i prostirali ih na kolovoz, kako bi pozdravili oslobodioce. (…)
POLJACI ZA NEMAČKIM TOPOVIMA
O poteškoćama koje su nastupile probojem u dubinu grada svedočio je jedan od oficira 8. crnogorske udarne brigade: “Od Dedinja do zgrada Medicinskog fakulteta i Pasterove borili smo se najčešće oko odvojenih, niskih i manjih zgrada, koje se mogu zaobići. Međutim, od Pasterove ka Slaviji i dublje, nastaju izrazito gradske ulice, sa međusobno naslonjenim visokim zgradama, a teško se može prodirati kroz tesna dvorišta odvojena tvrdim, visokim zidovima. Zgrade na uglovima i raskrsnicama, i one tvrđe i visoke, Nemci su povezali u jedinstveni sistem uzdužne, bočne, višespratne i unakrsne vatre, dopunjen vatrom protivtenkovskih topova postavljenih za gađanje raskrsnica i duž ulica u pravcu prodiranja naših jedinica. Pripijeni uz zidove zgrada, borbene grupe i odeljenja kratkim skokovima prodiru napred. Čim se koja grupa dokopa ulaza zgrade ili kapije, otvara vatru i sledećoj grupi omogućava skok. Po danu Nemci lako uočavaju svaki skok svake grupe i dočekuju ih vatrom iz automatskog oružja.”
Borci 4. bataljona 8. crnogorske udarne brigade izbili su na Slaviju, iz pravca Deligradske i Ulice kralja Milutina, oko podneva 15. oktobra, u vrlo bliskom intervalu kada su i borci 1. crnogorskog bataljona 1. proleterske brigade iz pravca Bulevara oslobođenja izbili na trg. Prilikom proboja na Slaviju, borci 4. bataljona 8. crnogorske brigade zarobili su dva nemačka topa sa posadama “sastavljenim od Poljaka”.
“Posadu i oruđa hrabro je napao i sa vodom zarobio komandir 1. voda 2. čete, Milorad Jakić”, piše Pero Perović. “Posadu je odmah naterao da dejstvuje u suprotnom pravcu: da gađaju otporne tačke nemačke odbrane na suprotnoj strani Slavije, sve dok je ispaljena i poslednja granata.”
Delovi 1. proleterske brigade su preko Južnog bulevara i Čubure doprli do Crvenog krsta i odatle se zaputili Krunskom ka Dvorskoj bašti (danas: Pionirski park).
“Na Crvenom krstu dočeka nas grupa omladinaca (rekoše da su skojevci), naoružani puškama i pištoljima, pozdravili su nas sa: ‘Smrt fašizmu!’ Oni su bili ranije organizovani u borbene grupe sa zadatkom da pomognu našim jedinicama prilikom oslobođenja grada. Oni nisu prezali ni od najtežih zadataka. Ti hrabri Beograđani vodili su nas nama nepoznatim ulicama sve do ugla ulica Kneza Miloša i Proleterskih brigada”, navodi Mile Maksimović.
Treća krajiška proleterska brigada 1. proleterske divizije prodirala je od Karađorđevog parka, preko Savinca, Ulicom kneginje Zorke, prema Tašmajdanu. Prilikom kretanja prema zgradi Glavne pošte, jedinice 3. krajiške brigade imale su podršku tenkovske čete Crvene armije.
Milonja Stijović je u svom ratnom dnevniku opisao detalje iz borbe na Savincu (Vračarski plato) koju su u popodnevnim časovima 15. oktobra vodili borci 3. krajiške brigade. Na osnovu ukrštanja izvora, moguće je zaključiti da je 3. krajiška brigada vodila borbu sa nemačkim grupama koje su ostale izolovane oko Crkve Svetog Save, nakon što se glavnina 1. proleterske divizije Bulevarom oslobođenja probila prema Slaviji i Ulicom kneginje Zorke i Smiljanićevom ka Krunskoj.
“Izađoh kod Karađorđevog parka”, piše Miloja Stijović. “Dalje se ne može od eksplozija topovskih granata i bacačkih mina. Tu su Krajišnici. Idem sporednom ulicom. Narod svuda na ulicama. Pokazuju borcima kuda se može proći. Neko poziva Krajišnike, javlja da su tamo na jednom krovu Nijemci. Jedna desetina trkom odjuri. Jaka borba se povede. Mnoštvo naroda oko kuće. Borci ih mole da se malo sklone. Ljudi viču kako će i oni sada doći do pušaka, pa će se i oni boriti. Jedva ako je prošlo pet minuta i Nijemci izlaze iz kuće sa podignutim rukama. Viču žene, pljuju ih. A Nijemci, njih oko 60, rukama zaklanjaju oči. Kod Svetosavske crkve vodi se teška borba. Krajišnici jurišaju. Ručne bombe riju njemačke rovove na kraju parkića. Na ulici popadali mrtvi Nijemci. Ima i Krajišnika. Nema se vremena da mrtve sklone, samo ranjene nose. Učini mi se da u parku jenjava borba. I doista, Krajišnici su već na vrhu Svetosavske ulice. Sve se odvilo filmskom brzinom… Iza jedne šestospratnice Krajišnici povedoše kozaračko kolo. Odjeknu poznata pjesma: ‘Oj, Kozaro, oj, Kozaro, puna li si lista, još je više, još je više mladih komunista!’ Grunu jedna bacačka mina malo dalje od kola u parku. Niko se na to ne osvrće. Kolo se kreće i pjesma se ori, a narod posmatra i aplaudira. Gledam niz Svetosavsku ulicu. Vidim u Kralja Milana ulici kuća gori. Tu ispred mene, na uglu ulice, tri njemačka tijela.”
Represija se pojačava. Sada već imamo pritvaranja, zatvaranja, i toga će biti sve više. To pokazuje da je režim svestan da više nije u toliko komotnoj poziciji. Onaj deo opozicije koji je iskren mora da shvati da uobičajeni metodi borbe neće dati rezultat. I sada je pitanje: da li smo mi na to spremni ili nismo? Ako nismo, onda da se svi povučemo svojim kućama i da pustimo da ovaj vlada doživotno
Opozicionari su policajce pozivali da skinu šlemove i odlože “antiterorisitičku” aparaturu, ili da se bar vrate u zgradu, iznutra je zaštite i da ne prave bespotrebni cirkus i metež. Na trenutke je situacija bila na ivici ozbiljnijeg incidenta. Jedna fotografija je izazvala veliku pažnju javnosti: bakica iz lokalnog pokreta “Bravo” čuvala je pendrek i balistički štit jednog policajca koji je otišao do toaleta. Još jedan kuriozitet: neki advokati koji su krenuli u sud na ročišta zadržali su se ispred suda, u znak podrške poslanicima – donosili su im vodu iz obližnje trafike. I nama je prekardašilo, reći će jedan. Kako bilo, blokada je bila uspešna
U Novi Sad predsednik Srbije nije došao zbog četrnaest mrtvih (u međuvremenu je taj broj porastao na petnaest). Ali došao je jer su tokom protesta oštećene prostorije Srpske napredne stranke, pokazavši da su mu prozori, a ne ljudi, prioritet. A onda se slikao na sahrani dve devojčice i njihovog dede, žrtava pada nadstrešnice na Železničkoj stanici
U jeku borbe za očuvanje kakvog takvog kredibiliteta vladajuće partije, Aleksandar Vučić, član SNS-a i predsednik Srbije, uglavnom se bavi i svojim omiljenim poslom – političkim intrigama i smicalicama iza kulisa
Džaba vam upinjanje da dokažete da visoka korupcija postoji u Srbiji. Ona je, jednostavno, nezamisliva. A onda padne nadstrešnica sveže renovirane železničke stanice (na slici) i ubije 15 ljudi. I pukne mehur i iz njega počnu da kuljaju laži, krađa, kriminal i korupcija
Kako se, na prvi znak da se otpor može organizovati drukčije nego mirnim šetnjicama, sad najednom vlast i njeni telali dosetiše da „batina ima dva kraja“?
Ministar kulture Nikola Selaković mora da bira između zakona i interesa investitora koji hoće da ruše Generalštab, a koji očigledno zastupa predsednik Vlade Republike Srbije Miloš Vučević
Arhiva nedeljnika Vreme obuhvata sva naša digitalna izdanja, još od samog početka našeg rada. Svi brojevi se mogu preuzeti u PDF format, kupovinom digitalnog izdanja, ili možete pročitati sve dostupne tekstove iz odabranog izdanja.
Vidi sve
Jugoslovensko rukovodstvo se sa sovjetskim predstavnicima u Krajovi i zapovedništvom 3. ukrajinskog fronta dogovorilo da jedinice NOVJ prve uđu u Beograd. Jugoslovenski politički vrh doneo je odluku da 1. proleterska brigada prva otpočne borbeni prodor u grad. Svakako da je ova činjenica bila uslovljena političkim kontekstom – prvenstvo snaga NOVJ prilikom prodora u Beograd trebalo je da sugeriše da je partizanska strana vojno sposobna da učestvuje u izvođenju jedne složene vojne operacije, pri čemu nije slučajno odabrana najslavnija partizanska jedinica, čiji je prvobitni stroj većim delom bio sastavljen od srbijanskih proletera, uključujući i jedan bataljon koji je nosio ime po glavnom gradu
Provladini mediji su obeležavanje oslobađanja Beograda prikazali kao veličanstven događaj posvećen očuvanju antifašističkih vrednosti i istorijskog sećanja na borce protiv fašizma. Poseban fokus stavljen je na jačanje tradicionalnih veza sa Rusijom, uz isticanje prijateljskih odnosa između Srbije i Rusije, čime se događaj predstavlja kao čin patriotskog jedinstva. Ovo tim pre što Aleksandar Vučić uprkos Putinovom pozivu, neće prisustvovati samitu BRIKS-a u Kazanju
