Lazar Hrebeljanović – od vojskovođe do sveca

U godinama koje su prethodile raspadu Jugoslavije, kada su učestali i ojačali pozivi nacionalista da se njihova nacija vrati svom navodno pravom i zapostavljenom “identitetu”, i neki srpski istoričari trudili su se da doprinesu obnovi “srpske vertikale”, odnosno srpske nacionalne svesti, a u tome su se posebno istakli neki medijevisti, oni među njima koji su bili uvereni da su Srbi punu nacionalnu svest stekli još u srednjem veku. U fokusu njihove pažnje našli su se, između ostalog, i kultni spisi o knezu Lazaru, nastali posle Kosovske bitke za potrebe kneževog uvođenja među svece Srpske crkve i crkvene službe u njegovu čast. Pojavili su se radovi koji će dokazivati da se u ovim spisima mogu naći izvori cele jedne nacionalne ideologije, “kosovske ideologije”, i da je to upravo onaj skup ideja, predstava i verovanja koji je do našeg vremena ostao okosnica srpske nacionalne svesti.

Išlo se uglavnom u dva smera. S jedne strane, nastojalo se da se u pozadini primarno teoloških predstava i tumačenja Kosovske bitke u crkvenim spisima o Lazaru nađu sekularne ideje o društvenim i političkim vrednostima, one u ime kojih su se kosovski junaci zaista borili, i za koje su dali svoje živote, dok je, na drugoj strani, “kosovska ideologija” otkrivena upravo u teološkom, “sveštenom” smislu pogibije Srba u sudaru sa Osmanlijama na Kosovu, kao duhovnom iskušenju sa kojim će oni nastaviti da se suočavaju, jer će ono postati trajno obeležje srpskog nacionalnog “bića”.

“STVARNO JUNAŠTVO”

...

Analizirajući ona mesta u Slovu pohvalnom knezu Lazaru patrijarha Danila III, u kojima izlazi na videlo kneževo ratno junaštvo, odnosno gde se nalaze “heroičke poruke koje se ne očekuju u delima ovog književnog žanra”, istoričar Rade Mihaljčić njihovo prisustvo objašnjava kao posledicu sukoba između žanrovskih konvencija kultnih spisa i istorijske stvarnosti, koja u ove spise prodire takoreći nezavisno od intencija njihovih sastavljača ili uz njihov prećutni pristanak. Mada se u njima “svesno zanemaruje činjenica da je knez s mačem ušao u boj”, pa je zato tu prikaz Lazareve smrti “u suprotnosti sa stvarnošću”, istina o kneževom herojstvu nije mogla da ostane skrivena, “stvarnost ipak nije zapostavljena”. Ona se nekako sama nametnula: “Pred autorima kosovskih spisa lebdela je istorijska, živa ličnost srpskog kneza, stvarno junaštvo na Kosovu i idealni lik podvižnika i stradalnika. Istorijski događaj, dobro poznat onovremenicima, nije bilo lako prilagoditi kanonskim zahtevima. Teško je iz svesti potisnuti činjenice. Nisu izbledela a kamoli zaboravljena zbivanja čije su posledice određivale sudbinu zemlje i pritiskale savremenike. Ciljevi kultnih spisa su nedvosmisleno i jasno izloženi, ali oni istovremeno sadrže heroičke poruke koje se ne očekuju u delima ovog književnog žanra” (Mihaljčić 1989: 232). Dakle, do toga da se u ovim spisima uporedo nađu međusobno neuskladive vrednosti herojske vrline i martirskog ideala došlo je zbog toga što je u crkveni diskurs prodro, što se tu nametnuo, odjek stvarnih događaja, što su se tu našle nezvane istorijske činjenice.

Tako su, po Mihaljčićevom mišljenju, Danilo III i drugi sastavljači kultnih spisa o Lazaru spontano, pod utiskom događaja, u knežev portret, pored crta koje mora da ima jedan svetac mučenik, spontano unosili i ponešto od njegovog realnog ljudskog lika, i na taj način postajali hroničari Kosovske bitke kao istorijskog događaja i svedoci “stvarnog” Lazarevog podviga u njoj. Na primer, piscu kultnog spisa pod naslovom Prološko žitije “ponekad se otme povesničarski način pričanja, za trenutak u njemu progovori hroničar. Žanr za koji se opredelio sputava ga, ali on kao savremenik ponekad nije u stanju da sakrije doživljeno, da odoli zbivanjima, da zanemari činjenicu” (Isto: 142). Ova navodno neodoljiva istorijska istina najčešće izbija u Danilovom Slovu. “U ostalim kultnim spisima”, kaže Mihaljčić, “teško je pronaći poneki pouzdan iskaz, iscediti istorijsku činjenicu, a u Danilovom Slovu povesničarski opisi su češći i stiče se utisak da stvarni, biografski deo nije u senci izrazito kultnih delova spisa. Pisac neosetno prošlost utkiva u kultni tekst, stvarnost u pohvalu” (Isto).

Mihaljčić misli da je Danilo čak bio spreman da za ljubav faktičke istine žrtvuje pravila žanra. “Patrijarh Danilo”, kaže on, “poštuje osnovne zahteve književnog roda kome pripada njegov spis, ali, za razliku od drugih kosovskih spisa, više poštuje podatak, ne prenebregava činjenicu” (Isto: 225). U spremnosti da prihvati istorijske fakte, kako saznajemo nekoliko stranica dalje, on ipak nije bio usamljen. Još neki autori crkvenih spisa o Lazaru, do kojih su došle vesti o kneževom stvarnom junaštvu na Kosovu, prekoračuju žanrovska ograničenja teksta namenjenog slavljenju novog mučenika, koja traže da on strada i gine bez otpora. Za njih je i Lazarev oružani otpor neprijateljima hrišćanske vere podvig kojim se zaslužuje mesto među svecima. Bitno je da je knez izabrao nebo jer put do njega nije otvoren samo martirima. “Zato deo autora kosovskih spisa”, objašnjava Mihaljčić, “ne nastoji na pasivnoj kneževoj smrti usekovanja. Spasenje, večni život, mogu se steći junačkim otporom, odbranom Hristove vere, ali pre svega opredeljenjem za carstvo nebesko. U tom smislu trebalo bi shvatiti heroičke poruke koje su i u ovom slučaju u službi crkvenih ideala” (Isto: 233-234). Ali, videćemo, one mnogo bolje služe drugim, necrkvenim idealima.

Kad pravi razliku između kultnih spisa i hroničarskih zapisa, Rade Mihaljčić ne uzima u obzir da je u srednjem veku, pa i u vreme Kosovske bitke, i pisanje hronika bilo uslovljeno određenom tradicijom, da je i hronika bila književni žanr koji na svoj način konstruiše sliku događaja, da hronika ne mora da bude verniji prikaz istorijskih zbivanja od one koju nudi neko svetačko žitije. To je donekle neočekivano, jer Mihaljčić pominje hronike i istorijske “romane” koji su, kako su utvrdili raniji istraživači kultnih spisa o Lazaru (Trifunović 1968: 342), Danilu i drugim njihovim autorima poslužile kao izvori formula i toposa prilikom sastavljanja “heroičkih poruka” koje se nalaze u tim spisima. Među tim izvorima su Flavijeva Istorija judejskih ratova, hronike vizantijskih pisaca Georgija Hamartola (9. vek) i Konstantina Manase (12. vek) i Srpska Aleksandrida. I Mihaljčić navodi Aleksandrove reči vojnicima da im je bolje da slavno umru nego da u sramoti nastave da žive, koje u Danilovom Slovu izgovara Lazar (Mihaljčić, 1989: 147), što je jedan od citata koji pokazuju da u kneževom junaštvu opisanom u ovom spisu treba pre videti odjek lektire nego odraz stvarnosti, odnosno da je to junaštvo knjiški konstrukt kao i kneževa svetost, koja je naslikana tehnikom brikolaža citata iz Svetog pisma i drugih dela crkvene literature.

POTRAGA ZA ISTINOM

...

Ipak, kao istoričar u potrazi za pozitivnim faktima, Mihaljčić se ne zadovoljava time da protivrečnost između Lazara mučenika i Lazara junaka-ratnika protumači kao raskorak između logika dva srednjovekovna književna žanra, martirskog kultnog spisa i viteške hronike, nego u hroničarskim delovima ovih tekstova traži ono bez čega bi njegov trud ostao uzaludan – mogućnost da sazna istorijsku istinu o tome šta se zaista dogodilo 28. juna 1389. godine na Kosovu, ko je i kakav stvarno bio knez Lazar Hrebeljanović i šta ga je zaista pokrenulo na junačko delo čiji se pravi smisao u crkvenim spisima jedva naslućuje.

Da bi do toga došao, on primenjuje metod trijaže kultnih tekstova, njihovog “filtriranja” s ciljem da se validni istorijski podaci odvoje od opštih mesta crkvenog diskursa. To je mukotrpan posao, ali Mihaljčić misli da on daje rezultate vredne truda: “Izvornost, odnosno verodostojnost podataka kultnih spisa za događaje koje opisuju proverava se neumitnim metodskim načelima. Međutim, do ovih podataka potrebno je dopreti, pronaći ih u tekstu koji koristimo. Pre svega, iz kultnih spisa izdvajaju se opšta mesta i biblijski citati. Ukoliko su tekstovi Svetog pisma doslovno preuzeti, nije ih teško prepoznati. Međutim, biblijski tekstovi utkivali su se po sećanju, a neretko u kratkim spisima i pesničkim delima pozajmljivali su se samo biblijski motivi. Prečišćen, preostali tekst u odnosu na celovito delo često veoma skromnog obima podleže daljoj kritici, drugom metodskom filteru kojim se proverava verodostojnost ostalih narativnih, odnosno autobiografskih izvora. Utvrđuje se autor, njegov odnos sa ličnošću kojoj je posvećen spis, zatim vreme i mesto nastanka teksta, a ako ih ima više, kao što je slučaj sa ovim kosovskim spisima, i njihova međusobna zavisnost. Time se ne iscrpljuju pitanja koja istraživač ima u vidu prilikom kritike, odnosno provere verodostojnosti narativnog izvora” (Isto: 140).

Cilj ovog skrupuloznog traganja ipak nije samo otkrivanje istorijskih fakata manje-više skrivenih u crkvenim spisima o Lazaru. Mihaljčić se trudi da osvetli i ideološki i politički značaj ovih spisa, posebno Danilovog Slova, kao “nezamenljivog izvora za izučavanje državne, odnosno vladarske ideologije postkosovskog doba”, jer oni svedoče o tome da je potvrda legitimnosti vlasti Lazarevih naslednika tražena i u njegovim srodničkim vezama sa “svetorodnom” dinastijom Nemanjića (Isto: 144).

Ali za njega je isto toliko važno, ako ne i važnije, da ukaže na to kako se u slikama “stvarnog” junaštva Lazara i njegovih saboraca − koje je u crkvenim spisima ili potisnuto u drugi plan ili tendenciozno pretočeno u priču o knezu kao hrišćanskom svecu − krije zametak i drugačijih političkih ideja, obrisi jedne za ono vreme nove ideologije. Kao što se o ratnom junaštvu kosovskih vitezova čita između redova crkvenih metafora, tako se iza zvanične srednjovekovne “vladarske ideologije”, koja je nalagala da se Lazar prikaže kao svetac i rođak svetih Nemanjića, naslućuje klica jednog novog ideološkog diskursa, u kome junačka smrt na bojnom polju počinje da se tumači izvan feudalnog teološko-političkog konteksta i postaje okosnica ideološkog sistema koji Mihaljčić, zajedno sa još nekim tumačima ideoloških aspekata Kosovske bitke i sećanja na nju, naziva “kosovska ideologija”. Jezgro ove ideologije, njena osnovna vrednost je ratno junaštvo, žrtvovanje za zemaljsko, a ne za nebesko carstvo. Ali, zbog žanrovskih konvencija i feudalnog shvatanja legitimne vlasti, kao vlasti sa sakralnim pokrićem, u kultnim spisima o Lazaru njegovo ratničko junaštvo moralo je da ostane u senci njegovog duhovnog podviga.

Mihaljčić misli da je to učinjeno na štetu kneževog mesta u srpskoj kolektivnoj svesti, da je zbog dodatog mu svetačkog oreola on ostao bez još sjajnijeg venca, venca večne slave velikog vojskovođe i državnika, da je zbog njemu pripisanog izbora nebeskog carstva, zaboravljena njegova junačka borba za srpsku državu na zemlji. I zbog toga je Mihaljčiću Lazara žao: “Činom mučeničke smrti, na čemu toliko nastoje pisci kultnih spisa, potamnela je slava smelog vojskovođe (…). Pala je senka na državnika koji je jedini uspeo da okupi ugrožene, pala je senka na vojskovođu koji je imao odvažnosti da izvan granica svoje države povede vojsku protiv nadmoćnog osvajača” (Mihaljčić 1989a: 191).

Sećanje na “stvarno junaštvo” kosovskih ratnika i na stvarne motive koji su ih podstakli da se bore, mnogo bolje sačuvano nego u crkvenim tekstovima, Mihaljčić nalazi u legendi, u usmenom predanju, u narodnim pesmama o Kosovskoj bici. To je i glavni izvor za razumevanje i tumačenje kosovske ideologije: “Junaštvo je ključni motiv kosovske legende i polazna osnova, jezgro kosovske ideologije” (Isto: 186). Međutim, i tu je junak i vojskovođa Lazar platio cenu časti kojom ga je Srpska crkva uvrstila među svoje svece. “Pošto je sveti knez bio zaštićen kultom”, piše Mihaljčić, “predanje je primere junaštva tražilo na drugoj strani, među nekanonizovanim učesnicima kosovskog sukoba (…) Stoga je predanje junaštvo pripisalo neistorijskim likovima – Banović Strahinji, Srđi Zlopogleđi i Bošku Jugoviću” (Isto: 191).

Literatura:

Mihaljčić, Rade 1989a: Junaci kosovske legende. BIGZ, Beograd.

Mihaljčić, Rade 1989: Lazar Hrebeljanović. Istorija, kult, predanje, SKZ i Knowledge, Beograd.

Trifunović, Đorđe 1968: Srpski srednjovekovni spisi o knezu Lazaru i Kosovskom boju, Bagdala, Kruševac.

Nastavak u sledećem broju