Negativna geografija

Ne sećam se gde sam tačno pročitao da se u osvit civilizacije svet delio na jug i sever, a ne na istok i zapad. Verovatno mi je tu mudrost u oči sasuo Delimo ili Hujzinga, ali nikad neću zaboraviti osećaj blagog izmicanja tla pod nogama, jer u tom trenutku nisam bio spreman na spekulativnost koja podrazumeva dovođenje u pitanje i tako temeljnih stvari kao što je dominantna geografska podela sveta. Kasnije sam se susreo sa stihom Branka Miljkovića da je njegov istok zapadno od zapada, te sam, u trenucima somnambulnog trovanja televizijskim programom, svedočio kako Miroslav Lazanski nadahnuto govori da na karti koja se nalazi u Kremlju Rusija nije ni na istoku ni na zapadu, već u centru sveta. I zbilja, antički Grci govore o Hiperboreji, utopiji smeštenoj iza severnih vetrova, za kojom vekovima kasnije traga i Crnjanski dok pred sam početak Drugog svetskog rata luta Rimom, kao protagonista jednog od onih romana kojima se večno vraćam.

Rađanje Istoka i Zapada je plod nezajažljive ljudske ambicije – Anglosaksonci bi to nazvali prirodom – i jedne vrste protokorporativnog duha koji je ponukao Konstantina da iz Rima, opterećenog prošlošću, svom carstvu, zajedno sa novom verom, isporuči novu prestonicu i novu administraciju. Nakon razmatranja idealne lokacije, Car se odlučuje za naselje Bizantion, na obalama Bosfora. Rađanje novog administrativnog centra rodilo je i potrebu za novom klasom, a samim tim i otpore unutar rimskog društva, pa je nakon Konstantinove smrti pronađen modus vivendi koji je podrazumevao postojanje dva centra moći. Neodrživost policentričnog karaktera carstva ogledala se kroz teološke prepirke, postepeno udaljavanje dva koncepta hrišćanstva koji su na koncu doveli do konačnog raskola.

Ne treba biti previše pametan i zaključiti da se iza sholastičkih rasprava skrivala borba za dominaciju. U našim, “istočnim krajevima” svako zna za onu mantru da je Vizantiji presudila vojska Latina koja je, nakon što je dobila pravo prolaza na putu ka oslobađanju Jerusalima, u svojoj nezajažljivosti i karnalnom besu odlučila da opljačka Carigrad i nanese mu toliku štetu da je ovaj veličanstveni grad posredno isporučila Otomanima; mada niko ne pominje izlete vizantijskih careva na Apenine, recimo Konstansa II, koji je gotovo čitav vek ranije doslovno obrstio Rim u svom pljačkaškom pohodu u nameri da se nametne kao vrhovni autoritet podeljenog carstva. U Rimu se ustalio izraz grekulus perfidus, prevrtljivi Grk, što samo govori o stepenu netrpeljivosti i bipolarnosti tada poznatog sveta. Sledeći ovu podelu, nakon jačanja novog Zapada, onog koji izbija na Atlantik, nastala je beskrajno uzbudljiva i krvava borba između španskog, francuskog i italijanskog uticaja među kurijom, pa je svet jedno vreme imao dvojicu papa, rimskog i avinjonskog, istočnog i zapadnog.

Što se podneblja na kojem živimo tiče, o njegovom geografskom ograničavanju i definisanju iscrpno piše Marija Todorova u knjizi Imaginarni Balkan, navodeći sijaset rasprava o granicama ovog pseudogeografskog pojma: Austrijanci će vam reći da počinje od Slovenije, Slovenci da počinje od Hrvatske, Hrvati da se Balkan prostire istočno od granica njihove države. Enciklopedija Britanika će pak pod Balkan podvesti sve države rođene iz Jugoslavije, ali će izostaviti znatan deo balkanskog poluostrva – teritoriju Grčke. Arbitrarna podela sveta je doprinela i tome da se Mađarska, država koja se nalazi severno od Hrvatske i Srbije, nakon pada Berlinskog zida “prešalta” iz istočne u centralnu Evropu, a ove dve pomenute države, koje su doslovno južno od nje, pod istok (mada bi Hrvatsku po nekim odlikama, sledeći ovu logiku, mogli pridružiti Miteleuropi).

Logika, dakle, političke geografije ne haje za osnovne konvencije geografije kao nauke, pa je tako elitama ovog društva svojevremeno pošlo za rukom da Svetom Savi retroaktivno pripišu onu frazetinu kako je Srbija zapad istoka i istok zapada, i da, u kombinaciji sa konstatacijom Jovana Cvijića kako smo “izgradili kuću nasred Carskog druma”, stvori geografski alibi za sopstvena nepočinstva.

Ta politika Buridanovog magarca koja se svodi na lamentiranje nad nesrećnom sudbinsko-geografskom okolnosti da se nalazimo između dve strane sveta (čitaj, u njegovom centru), svoj vrhunac dostiže danas, kada na nacionalnim frekvencijama imamo programe koji se doslovno emituju na ruskom jeziku, između prikazivanja tobožnjih ofanziva koje su zapravo snimci preuzeti iz video-igrica (u pitanju je već viđen metod – setimo se “Večernjih novosti” koje su besramno objavile sliku Uroša Predića Siroče na majčinom grobu kao fotografiju sa bosanskohercegovačkog ratišta), dok istovremeno vladajuća struktura propoveda birokratski jezik Brisela. A magarac ko magarac, ako ne odluči kom će se plastu privoleti, ima da lipše. Što se mene tiče, ja bih ka senu koje je na zapadu; za istočno se lako može ispostaviti da je natopljeno polonijumom. Geografija će se lako prilagoditi, za vladajuću strukturu nisam siguran.