Vila iz koje je konjić “skočio” do Drvara

Kada su mi rekli kako je u planu bratimljenje Vrnjačke Banje sa francuskim gradom Višijem, našalio sam se da ima neke simbolike u tome. Naime, ova dva grada ne samo da su najpoznatija banjska lečilišta u svojim zemljama nego su i tokom Drugog svetskog rata imala nešto zajedničko. U Višiju je, kao što znamo, bilo sedište Petenove kvislinške vlade, dok se u Vilu Turkulović u Vrnjačkoj Banji smestio Štab Druge oklopne divizije Trećeg rajha. Hoteli su radili, konobari služili goste, nemački oficiri se družili sa devojkama raspoloženim za druženje…

Osamdeset godina kasnije, u Vrnjačkoj Banji smo sa grupom stranih ambasadora iz Beograda koji su želeli da bolje upoznaju ovaj deo Srbije. Domaćin nam je Boban Đurović, predsednik opštine koji već 12 godina vlada Vrnjačkom Banjom. Na prvi pogled se vidi da je sve čisto, nigde smeća u travi ili rečicama, nema zgrada od 10 spratova kao na Zlatiboru ili Kopaoniku, mnogo starih vila je sačuvano i rekonstruisano mada ima i onih koje su zbog vlasničkih zavrzlama ostale zapuštene.

VILA TURKULOVIĆ

Dragutin Turkulović podigao je 1936. vilu sa leve strane Vrnjačke reke. Vila je imala telefon sa brojem 18, kao i 25 luksuzno nameštenih soba okrenutih prema glavnom delu parka, a jednim delom i prema Goču. Oko kuće nalazio se lepo uređen park, a u njemu ružičnjaci. Vila je imala centralno grejanje, toplu i hladnu vodu i umerene cene, naročito za višečlane porodice. U objektu je na podu bio mozaik sa motivom morskog konjica, jednom od retkih stvari koje su sačuvane iz tog vremena.

U vili je zubnu ordinaciju imala Dragutinova supruga – Miroslava Turkulović. Tu je živela i lepa kćerka Turkulovića – Dora. Za vreme Drugog svetskog rata u vili su najpre bili smešteni delovi Generalštaba i Ministarstva vojske, a potom je rekvirirana za nemačku komadu i u njoj je bio smešten Štab Druge oklopne armije, čiji je komandant bio general Lotar Rendulić. Slikar i esejista Miodrag B. Protić u knjizi Nojeva barka evocira sećanja na porodicu Turkulović:

“U naše društvo, u leto 1941. ušla je Teodora – Dora, kćerka vlasnika pansiona “Turkulović” – dvospratne žute luksuzne zgrade sa svetlim kamenim stepeništem, prizemljem i prozorskim okvirima. Dora je bila tek razvedena, a razvela se ubrzo po udaji. Imala je savršeno telo i somotasto belo lice uokvireno crvenkastom kosom. Zbog životne radosti koju je oko sebe širila sa svojim šeširima, haljinama, kostimima i mufovima, izgledala je kao da je sišla sa stranica pariskih modnih časopisa. Kod nje smo se najčešće okupljali u njenom zasebnom stanu u “Turkuloviću”, levo od ulaza sa pogledom na Vrnjačku rečicu i park, razgovarali, slušali muziku, pili kafu, pušili… Jednog jesenjeg dana 1941. pošao sam, sa štafelajem i platnom u rukama da se, prema dogovoru, susretnem sa Dorom. Umesto nje, našao sam njene roditelje koji su mi, uplašeni, ispričali da su je zbog sveopšteg haosa tog jutra poslali u Beograd. Oluja je, dakle, počela i najbezazlenije stvari su prestale da zavise od naše volje. Oproštajna vizija divne dame iz tragične vrnjačke jeseni 1941. godine ostala je nenaslikana. Doru više nikada nisam sreo.

Njen otac kasnije mi je rekao da se prvo udala u Beogradu, pa u Londonu, a jedan Vrnjčanin da je, po povratku iz Londona, već u zrelim godinama, pokušavala da se nastani u banji, pa ponovo iščezla. Jednom sam, posle 40 godina, prenoćio u vili “Turkulović”, u Dorinoj kući, koja se tada zvala “Partizanka”. U predvorju, na mramornom podu, prepoznao sam crni ornament morskog konjica. Na platno svoje svesti spustio sam, mučen nesanicom, film o letu i jeseni 1941. godine: slike iz intimne hronike mešale su se sa slikama iz opšte istorije. Naime, u tom istom zdanju, u kojem je naša družina 1941. godine, zaštićena teškim zavesama, uz zebnju maštala o sutrašnjici, a ja o poslu sa Dorom (koju sam želeo da naslikam), tri godine kasnije nemački general Rendulic isplanirao je desant na štab Josipa Broza u Drvaru.”

Teodora Dora Turkulović i njena sestra Afrodita nestale su posle rata, a kružile su priče da su silovane i ubijene, što nikada nije rasvetljeno i dokazano. Vila “Turkulović” nacionalizovana je 1948. godine, a vlasnicima u objektu koji je poneo ime “Partizanka” nije ostavljen nijedan stan, već su preseljeni u vilu “Gavrić”. Nedugo potom odselili su se iz Vrnjačke Banje. Osamdesetih godina XX veka, vili je sa strane ka Crkvenom brdu dozidan aneks, a 2004. godine ime joj je promenjeno u hotel “Promenada”. Zamolili smo recepcionara da nas pusti u deo hotela u kojem se nalazi podni mozaik sa motivom morskog konjica po kojem je operacija Desanta na Drvar dobila ime. Odveo nas je do tog mesta uz komentar kako ne pamti kada se poslednji put neko za to interesovao.

foto: robert čoban

KUĆA TRAJKOVIĆA

Odmah iznad vile Turlukovića, na samom vrhu Crkvenog brda je kuća nekadašnjeg apotekara Trajkovića. Najlepši pogled u Banji je, kažu meštani, sa njenog zastakljenog doksata. Za vreme nemačke okupacije vlasnik i njegova porodica doživeli su tragičnu sudbinu. Cela porodica – otac Svetolik, majka Milena, sin Miroslav i ćerke Vera i Sloboda – uhapšeni su polovinom januara 1942. Tada je beogradskoj policiji, naime, palo u ruke pismo revolucionara Ive Lole Ribara koje je uputio svojoj verenici Slobodi Trajković. U Specijalnoj policiji uporno su pokušavali da prisile Slobodu da napiše Loli pismo kojim bi ga namamila da dođe. Ona je to odlučno odbila. Početkom februara je prebačena u logor na Banjici zajedno sa ostalim članovima svoje porodice. Tu su 9. maja 1942. ugušeni u dušegupki.

foto: robert čoban

HOTEL “ŠVAJCARIJA”

Prema banjskim spisima i hroničarima, hotel “Švajcarija” nekada je bio ponos čuvene vrnjačke porodice Vuković, vlasništvo pionira ovdašnjeg ugostiteljstva Milana Vukovića. On je, početkom tridesetih godina prošlog veka, rekonstruisao i dogradio vilu “Simić” i dao joj ime “Švajcarija”. Bio je to hotel najviše kategorije, sa lepim sobama, salonima sa klavirima i gramofonima, radio-aparatima, kuhinjom kojoj bi i danas pozavideli najčuveniji hoteli, i sa automobilima kojima su ugledni gosti dovoženi i odvoženi od i do železničke stanice. Naročito zimi, “Švajcarija” je bila stecište ondašnje srpske elite, pisaca, bankara i političara. U njoj su skupove održavali Beli Rusi iz cele ondašnje Jugoslavije, tu su spavali, obedovali, pili, pevali i tugovali za otadžbinom koju su morali da napuste. Upravo iz “Švajcarije” 1941. u nacistički koncentracioni logor odveden je Geca Kon, najveći srpski izdavač i knjižar između dva rata. Dugačak je spisak onih koji su redovno posećivali banju poput kraljevskih porodica Obrenović i Karađorđević, Josipa Broza Tita, Ive Lole Ribara, Ive Andrića, Miroslava Krleže, Desanke Maksimović…

Ispod Crkvenog brda postoji tunel nazvan po nacističkom generalu Aleksandru Leru koji je rukovodio bombardovanjem Beograda, kao i Desantom na Drvar. Izgrađen je po njegovom naređenju kao sklonište nemačkog Glavnog štaba za jugoistočnu Evropu, stacioniranog u Vrnjačkoj Banji. U toku je njegova rekonstrukcija i adaptacija i tunel bi uskoro trebalo da postane jedna vrsta muzejskog prostora kao nova kulturno-istorijska atrakcija.

foto: robert čoban

ZAMAK BELIMARKOVIĆ

Najreprezantivniji predratni objekat u Vrnjačkoj Banji danas je Zamak Belimarković. Sve je počelo kada je general Jovan Belimarković, koji je bio kraljev namesnik za vreme maloletstva kralja Aleksandra Obrenovića (a to je bila možda i najjača pozicija u državi), rešio da pored vrnjačke crkve napravi fantastičnu vilu, dostojnu ruskih grofova. Vila “Belimarković”, kako je dvorac nazvan, podignuta je na padini iznad toplog izvora, a građena je po uzoru na poljske dvorce severne Italije tog doba, a po idejnom rešenju generalnovog sestrića, građevinskog inženjera Pavla Denića, uz projekat i nadgledanje austrijskog gradevinskog inženjera Franca Vintera, u periodu od 1888. do 1894. Građevinari su bili izuzetno brzi tako da je većina radova bila završena još 1889. Zamak je sagrađen od belog mermera iskopanog iz ličnog Belimarkovićevog majdana na padinama Goča. Ovo impozantno arhitektonsko zdanje dekorisano je raskošnim renesansnim elementima i dodatno obogaćeno duhom romantičarskog istorizma. Zanimljivo je da su do 1968. tu živeli naslednici generala Belimarkovića, ali je te godine zamak bio otkupljen da se od njega napravi ustanova kulture.

U Vili “Belimarković” danas je Zavičajni muzej sa arheološkom, etnografskom, istorijskom, umetničkom i prirodnjačkom zbirkom. Stalnu postavku čine tri izložbe: Ladarište – praistorija Vrnjaca, Etnografsko naslede Vrnjačke Banje i Spomen–soba đenerala Belimarkovića (posebnu vrednost čine stare i retke knjige i novine od polovine 19. do polovine 20. veka), dok se u vansezoni postavlja Umetnička zbirka Zamka kulture sa bogatom zbirkom grafika, slika i skulptura iz perioda posle Drugog svetskog rata.

Kada smo posetili Zamak “Belimarković”, bio je sunčani junski dan, ulaz je bio besplatan, unutrašnjost objekta prijatno klimatizovana, ali za vreme našeg obilaska nije bilo drugih turista. Kao da većinu današnjih gostiju banje ne zanimaju previše detalji iz njene burne istorije.