Vazduh trepti kao da zemlja gori

‘Pre nepun mesec u Sarajevu, u tamošnjem Narodnom pozorištu, održan je spetakularni koncert sa repertoarom koji je slavio život i taj grad. Njime je obeležena 30-godišnica opsade i početka rata u Bosni i Hercegovini. Pod umetničkim rukovođenjem Ranka Rihtmana, Revijalni orkestar izvodio je čuvene pesme tog vremena od Kemala Montena i Jadranke Stojaković, preko Indeksa i Ambasadora do Bijelog dugmeta, Plavog orkestra i Crvene jabuke – audio-asocijacije na Sarajevo.

poster

Uvodna kompozicija bila je filmska muzika Bojana Adamiča Valter Brani Sarajevo. Film koji je snimljen 1972, tri decenije nakon okupacije Sarajeva u Drugom svetskom ratu, jednako kao od rata tokom devedesetih do danas. Ostvarenje Hajrudina Šibe Krvavca verovatno je najgledanija globalna, ne samo domaća IMDb odrednica, već i film vršnjak Kuma I čija se pedestogodišnjica takođe obeležava u svetu.

Valter brani Sarajevo snimljen je samo dve godine posle filma Bitka na Neretvi (1969), a godinu pre Sutjeske (1973), kao vrhunac plime produkcionog talasa jugoslovenske kinematografije o epopejama neprijateljskih ofanziva NOV-a i POJ-a, ali donekle drugačiji od njih, kao akciono senzibilisan podžanr ratnog filma.

Između šezdesetih i sedamdesetih u Holivudu trenduje akcioni rivalitet između novouspostavljene franšize o Džemsu Bondu i saspens filmova o vojničkim poduhvatima iza linije neprijatelja u Drugom svetskom ratu: Veliko bekstvo, U orlovm gnezdu, Dvanaest žigosanih, Heroji Telemarka, The Eagle has landed. Na takvom tragu dotadašnji vrsni sarajevski dokumentarista, reditelj Šiba Krvavac (Sarajevo 1926–1992) uspostaviće sopstvenu autorsku trasu, drugačijim nepatetičnim, a sličnim pokušajima – filmovima Diverzanti (1967) i Most (1969). Od potonjeg, zaključno sa Partizanskom eskadrilom (1979), sa svojim stalnim saradnikom scenaristom Đorđem Lebovićem, koga smo postmortem prekasno, tek nakon romana Semper Idem počeli da čitamo i uvažavamo, njih dvojica će Valterom uspostaviti svojevrsni landmark jugoslovenskog partizanskog filma, ekvivalentan američkom vesternu, kao bioskopski komercijalni film. Sve to je postalo mit o famoznih milijardu gledalaca u Kini na njegovom premijernom prikazivanju, i zatim nebrojenih do današnjih dana. Kao i u nenadmašnoj kino poseti u SFRJ, većoj od svih franšiza Tesne kože, Žikine dinastije i filmova Lepe Brene Hajde da se volimo.

Zaplet je, ukratko, sledeći: krajem 1944. grupa nemačkih armija E generala Lera povlači se iz Grčke, za šta je potrebno izvršiti istovremenu logističku operaciju opskrbe gorivom i osujetiti moguću diverziju partizanske gerile, infitracijom agenata u njene redove.

Čuvena rečenica “Sehen Sie diese Stadt – Das ist Walter” je najznamenitija dijaloška dramaturška filmska odrednica koja se i danas izgovara naizust. Filmski kritičar Jurica Pavičić smatra da su naši filmovi reflektovali svojevrsni narcizam kroz likove stranaca koji se izrekom dive našem nepokolebljivom duhu. Valter, inspirisan realnim likom narodnog heroja Vladimira Perića (Prijepolje 1919 – Sarajevo 1945), simbolički je glavni junak koga otelotvoruje Velimir Živojinović u svojoj, pretpostavljeno, najznačajnijoj filmskoj ulozi karijere.

Inostrani naslov filma Unternehmen Lauffer je eksplikacija: dvostruki špijunski zaplet i ne samo akcioni rasplet, u kome Bata na sarajevskoj Baš čaršiji, u 5 kod Begove džamije, bez zadrške ubija Nemce kao mrske okupatore. Medijski, poput stvarnog rata kakav upravo gledamo u Ukrajini. Ali Valter nije samo perpetuirana akcija. Scena prkosnog roditeljskog preuzimanja tela nastradlih ilegalaca, predvođena Radetom Markovićem ili kujundžijska solidarna podrška u zavaravanju traga bekstva su antologične.

foto: screenshot

Bata je, sa nepunih četrdeset, na vrhuncu karijere. U partizanski film ulazi sa zrelošću iz crnog talasa, a pre manirističkih, komediografskih uloga iz drugog dela filmografije, i ostaje u njemu narednih dvadeset godina. Njegovi saborci u Valteru su Ljubiša Samardžić kao Zis, u jednoj od možda najboljih tet a tet korelacija sa Živojinovićem, Slobodan Dimitrijević Suri – najnepravednije zaboravljeni domaći srpski glumac zato što je nakon raspada Jugoslavije ostao da živi u Zagrebu. Kao i žovijalni Davor Antolić. Paleta drugih epizodnih uloga: Gidra Bojanić, Neda Spasojević, Rade Marković, Pavle Vuisić, Jovan Janićijević Burduš, Voja Mirić, Stevo Žigon, Faruk Begoli, Igor Galo, Relja Bašić, Zlatko Madunić, Zoran Bečić ima svoje tačno mesto i suvislu karakterizaciju u mizancenu, što je zasluga i saradnika na scenariju, jednog drugačijeg Mome Kapora.

“Vazduh trepti kao da zemlji gori” nije samo glavna replika – osnovna partizanska lozinka, već i slika verodostojne atmosfere u akcionim kadrovima potere motociklom, dostojna Bondovih scena snimljenim u italijanskoj Materi u No time to die, izrečena na početku Valtera. Završna kulminacija, obračun na železničkoj kompoziciji u pokretu, najsličnija je uzornom filmu Ekspres pukovinika fon Rajana iz 1965. To i sve ono što je filmskim kulisama, ali i smelo otkrivenim lokacijama Titovog podzemnog atomskog skloništa u Konjicu, napravio scenograf Milenko Jeremić, danas poslednji živi i radno još uvek aktivni akter filma, ergo čini Valtera i potom još samo seriju Povratak otpisanih (1974–1978) antologijskim presedanima jugoslovenske kinoteke.

Vrlo je moguće da je upravo to razlog što se nakon raspada Jugoslavije, uprkos kontinuiranoj antifašističkoj aproprijaciji i plišanoj rehabilitaciji ravnogorskog pokreta u srpskom i jednom delu bosanskog društva, neočetničkim filmovima Za kralja i otažbinu, Opkoljeni i Halijard, ne može zaseniti i danas velika slava Valtera.

Na tom neokrnjenom inicijalnom značaju i veličini, Valter će završiti u pop kulturi i urbanim toponimima.

Najuspešniji je svojevrsni fast food nazovi srpski MekDonalds lanac – franšiza sarajevskih ćevapa Walter. Još pre toga Aca Kothaj Deda dizajniraće etiketu za kinesko pivo sa likom Bate Živojinovića u karaterističnoj pozi Valtera sa šmajserom. Čak su i počivši konfekcijska fabrika Beko i Supermarket svojedobno pravili kolekciju muških odela Valter. Bosanski bend Dubioza kolektiv ima pesmu i stih: “Vratiće se Valter – jebaće Vam mater”. Napokon, postoji i istoimeni muzej u Sarajevu. Nažalost, nekad Prva ekonomska škola u Beogradu “Vladimir Perić Valter”, na uglu Cetinjske i Despota Stefana, više se ne zove tako.