Varoš, grad, prestonica

“Ti sjajiš kao iskopan stari mač”,

Lament nad Beogradom, Miloš Crnjanski

Ako bismo se danas oslonili na mišljenje putopisaca iz XIX veka, mogli bismo da zaključimo da nijedan grad u Evropi tog vremena nije bio više isprepletan orijentalnim i evropskim uticajima i izgledom kao Beograd. I nijedan grad nije doživeo više preobražaja svoje unutrašnje fizionomije. Još 20-ih godina XIX veka putopisci su u njemu zaticali Turke koji se s kraja na kraj varoši prevoze na kamilama (imao ih je i knežev brat Jevrem Obrenović, u Šapcu, dok ih nije zamenio fijakerom i kočijom), a krajem istog veka videli su u njemu tramvaje, železničku stanicu i električno osvetljenje po celom gradu.

Identitet i prirodu Beograda odredile su i geografija i istorija, kao i svi narodi koji su u njemu vekovima živeli, njihovi životni stilovi, njihovi jezici, njihove bogomolje, njihove mahale, njihovi običaji i tradicija, sve na jednom mestu u prečniku od kilometar i po, od današnjeg Kalemegdana do Narodnog pozorišta ili isto toliko od savske do dunavske obale, mimo Kalemegdana. Nikada nije bio prestonica nijednog carstva, u njemu su mnogi narodi živeli vekovima duže od Srba, ali su ga mnoga carstva smatrala za svoju “kapiju”.

Za pojedine preduzimljive Jevreje, Srbe, Cincare ili Dubrovčane grad na granici dva carstva – Turskog (Osmanskog) i Austrijskog (Habzburškog) – dugo je bio i grad na granici dva različita sveta, dva kalendara, dva pravna sistema, dva vrednosna kosmosa, pa su u vreme ratova, buna i opsada prelazili čas u jedan, čas u drugi svet kako bi sačuvali živote i porodicu, poslove i mrežu svojih klijenata, a bilo je dovoljno samo preći Savu ili platiti vožnju dunavskim brodom od Malog Kalemegdana do zemunske varoši.

Tek u poslednja dva veka Beograd je postao i prestonica moderne srpske države. Kroz sedam decenija XX veka (1918–1991) bio je ujedno i prestonica države nastale na razvalinama dva pomenuta carstva, Osmanskog i Habzburškog, i taj ponos i metropolitanski duh sačuvao je pomalo i u XXI veku iako se katkad – i grad i država koju predstavlja – ponaša kao čovek u nekoj staromodnoj “košulji pogrešnog broja”.

Na počecima moderne srpske državnosti, u XIX veku, Beograd je dva puta proglašavan za prestonicu nove države, 1839/1841. godine, premeštanu iz Kragujevca. Bilo je to u jeku građanskog rata vođenog između ustavobranitelja (prve političke stranke u Kneževini Srbiji) i Obrenovića. Od tada do danas, kao nijedan grad u Evropi, bio je prestonica čak 10 država po naslovu, u kome je, kao u nijednom gradu u Evropi, za dva veka doneseno, od 13 ukupno, čak 11 zemaljskih ustava koji su menjani u proseku svakih 14, 15 godina, što je govorilo o kulturi vlasti naroda, njegove države, odanosti njenim zakonima, institucijama i krizi identiteta svih tih pojmova. Vlade (ministarski saveti) u njemu trajale su prosečno po 13 i po meseci, a bilo ih je, od 1805. do danas ukupno 180. Kao prestonica, promenio je i dve vladarske dinastije, dva vladarska zvanja (knez, kralj) i dva oblika vladavine: monarhiju (1804–1945) i republiku (posle 1945. godine). U vreme monarhije, teritorija države čiji je bio glavni grad uvećana je čak šest puta, a u vreme republike smanjena je tri i po puta. Od čitave procesije srpskih vladara, u dugoj i burnoj istoriji još od Nemanjića, u njemu danas počivaju samo jedan car, jedan kralj i tri kneza. Od deset novovekovnih monarha (1804–1945), u njemu su zemni ostaci samo četvorice, od kojih su dvojica ubijena. Nijedan vojvoda iz Prvog svetskog rata, zajedno sa njihovim vrhovnim komandantom, ne počiva u Aleji zaslužnih građana na Novom groblju u Beogradu.

U XIX veku bio je najpre sedište turske provincije Beogradski pašaluk, pa potom prestonica vazalne Kneževine Srbije (1830–1878), i u tom trenutku delio se na varoš, u kojoj su živeli civili, i grad, u kome je stanovala turska vojska zajedno sa svojim zapovednikom, beogradskim vezirom u činu generala (paše). I varoš i tvrđava bili su opasani visokim srednjovekovnim zidovima, sa ulaznim kapijama, sve dok 1866. godine srpski knez Mihailo Obrenović nije srušio varoške zidove i kapije, a 1867. godine iselio i poslednji turski garnizon iz beogradske tvrđave (Kalemegdana) i Srbije. Pre toga, njegov otac, knez Miloš, već je proširio srpsku varoš na naselja izvan zidova, na Savamalu, Terazije, Tašmajdan, Palilulu i Vračar. Unutar varoši bilo je 11 džamija, jedna sinagoga i po jedna pravoslavna i rimokatolitčka crkva i četiri mahale: srpska, turska, jevrejska i dubrovačka.

...

Prekretna godina u evopeizaciji Beograda bila je 1830. kada je proglašena Kneževina Srbija, sloboda veroispovesti i kad su se prvi put na Sabornoj crkvi začula zvona umesto klepala. Dotadašnja turska administracija Beogradskog pašaluka zamenjena je u potpunosti srpskom administracijom, a knez i njegovi činovnici poskidali turske kape i nošnju i obukli srpske uniforme i evropska odela. Zvanično proglašenje srpske države ujedno je označilo i završetak Srpske revolucije (1804–1830), koju je započeo Karađorđe a završio knez Miloš. U Beograd tada dolaze strani konzuli, umetnici, oficiri, prvi fotografi (1839) i inženjeri koji grade “nemačke” zgrade umesto dotadašnjih “balkanskih profanih” javnih objekata. Ubrzo su beogradski sokaci kaldrmisani sve do kneževog konaka (dvora) na Terazijama, uvedeno je ulično osvetljenje (fenjeri), a 1847. godine dobili su prva zvanična imena, koja su, i tada i kasnije, odražavala istorijski identitet i grada i većinskog naroda: oko Saborne crkve, u prvom krugu, ulice su nazvane po kosovskim junacima (Kosančiću, Toplici, Obiliću, caru Lazaru, carici Milici, itd), po Nemanjićima (caru Dušanu, caru Urošu, Nemanji, Svetom Savi..) i po junacima narodnih pesama (Marku Kraljeviću, Majci Jevrosimi, Strahinjiću banu, braći Jugović, Jug Bogdanu, Majci Jugovića, Starini Novaku…), u drugom krugu po ustaničkim prvacima (Karađorđu, Iliji Birčaninu, Aleksi Nenadoviću, Vasi Čarapiću, popu Luki, Simi Markoviću, Proti Mateji, Petru Moleru, braći Nedić, Uzun Mirku, Kondi, knezu Mileti..) i bojevima (Mišarska, Deligradska, Ivankovačka, Loznička…), u trećem po vladarima, u četvrtom po članovima kneževe porodice (gospodaru Jevremu, gospodaru Jovanu, baba Višnji), a kasnije (u XX veku) po umetnicima i pesnicima, po novooslobođenim krajevima (Makedonija, Kosovo…) i gradovima (Prizren, Bitolj, Niš…), svetinjama (Hilandar, Sveta gora, Dečani, Gračanica, Cetinje, Skadar…), junacima i bitkama Prvog svetskog rata (Kajmakčalanska, Kolubarska, Bregalnička, Kumanovska, Cerska, Albanske spomenice, vojvode Putnika, vojvode Stepe, vojvode Mišića…) i tim redom, u cikličnim krugovima kroz ceo XIX i prvu polovinu XX veka.

...

Identitet grada čuvala je i spomenička kultura, koja je oduvek imala svoja stroga pravila sadržana (i) u odgovorima na pitanja: kome se spomenik podiže (vladaru, duhovniku, vojniku, građaninu), kakav postament priliči konjaničkom spomeniku, kakav pešačkom, kakav poprsju (bisti), u kakvoj ambijentalnoj celini priliči kakav spomenik, pa čak i kakvu smrt (živima se ne dižu spomenici) je junak spomenika doživeo (poginuo u boju – konj sa propetim nogama, ubijen u atentatu – konj sa jednom dignutom nogom, umro prirodnom smrću – konj sa spuštenim nogama), i sve to do poslednjeg detalja. Ako danas pažljivo razgledamo spomenike knezu Mihailu, Karađorđu, Vuku Karadžiću, Dositeju Obradoviću, Josifu Pančiću, Jovanu Cvijiću, vojvodi Vuku ili Njegošu, videćemo da su pravljeni u najboljem maniru gradske evropske kulture još od vremena renesanse. Ali, isto tako zapazićemo da su nekim junacima (iz neznanja) podignuta čak dva spomenika i data imena čak dve ulice (Stefanu Lazareviću) u centru Beograda i u istoj opštini. Takvih primera ima više.

Broj stanovnika Beograda, od prvih popisa srpske administracije u XIX veku rastao je od 12.000, nepunih 90.000 pred Prvi svetski rat (do kraja rata taj broj je opao na čak 60.000), 300.000 pred Drugi svetski rat i nepuna dva miliona danas (sa širim područjem grada). Zanimljiv je podatak da u trenutku proglašenja Jugoslavije (Kraljevine SHS) 1918. godine, Beograd nije bio najveći grad u državi, već tek četvrti po broju stanovnika. Više stanovnika imali su Subotica (oko 100.000), Zagreb (više od 90.000) i Bitolj (više od 90.000). Odmah iza Beograda bili su Sarajevo i Skoplje. Cela država, od Soče na zapadu do Crne reke na jugu, imala je u tom trenutku 12 miliona stanovnika. Ipak, od tada se na Beograd gledalo kao na metropolu, a i samo “biće grada”, kao kakav subjekat, imalo je takav doživljaj: glavni grad države svih južnih Slovena, koja je nastala na balkanskim, panonskim i mediteranskim prostorima dvaju poraženih carstava, Turskog i Austrijskog, koga simbolizuje Pobednik na vrhu Kalemegrada.

...

Zanimljivi su i pojmovi “starog” i “novog” Beograda kroz XIX i XX vek, kad se Novi Beograd, kao ime, ustalio samo za deo grada nastao posle Drugog svetskog rata na levoj obali Save, odnosno u nenaseljenom delu Zemuna i sremskog sela Bežanije. Pre toga bilo je više “novih” Beograda u urbanističkim rešenjima, koji su se opisno odnosili na periferiju grada koja je širena gradnjom ka jugu i istoku, uključivanjem šumadijskih sela (Topčider, Banjica, Karaburma, Mokri lug, Mirijevo, Rakovica…) u integralni deo grada. I danas se ponekad, ali vrlo retko, u svakodnevnom govoru pomene “turski” i “austrijski” deo Beograda, više kao arhaizam u vokabularu istoriografa.

Isto tako zanimljiv je i pojam “starih Beograđana” koji se kroz dva veka ubrzano i često menjao, njihov mentalitet i urbana kultura koju su čuvali od naleta “došljaka” i prostori kroz koje je ta kultura gubila bitku ili prosto popuštala pred talasima “novih Beograđana”. U XIX veku stranci koji su dolazili u Beograd uzimali su krsnu slavu i običaje od Srba, u XX veku pridošlice su mahom nametale svoja pravila i svoje običaje, na štetu identiteta i duha grada. Kad su započeti radovi na konačnoj gradnji Hrama Svetog Save na Vračaru (1985), neko se pozabavio tim pitanjem i ustanovio da broj starih Beograđana, koji su za više od tri predačka kolena stanovnici prestonice, nije veći od onog broja koji je prebrojala srpska administracija daleke 1831. godine – samo 12.000.

Taj “čovek u staromodnoj košulji pogrešnog broja” danas ima pola miliona stanovnika više nego kad je izgubio svoje “carstvo”, državu svih južnih Slovena (1991), ali čini se da kao nikad u modernoj istoriji ne kuburi više sa svojim identitetom, kulturnim i estetskim obrascem, svešću o sebi i drugima, urbanističkim stilom i stilom uopšte, kulturom vlasti, estetikom, institucijama, pa čak i sa jezikom i načinom obraćanja.