Spomenik koji je živeo tek nekoliko meseci

BOSNA I HERCEGOVINA

Potpuno suprotnu od one u Francuskoj, a sličnu, pa i istovetnu sudbinu kao u Sloveniji i Hrvatskoj (vidi prvi nastavak) imali su i dinastički spomenici na području Bosne i Hercegovine.

Prvi spomenik podignut na području Vrbaske banovine bio je spomen-kompleks kralju Petru I u Sarajevu 1923, a tokom naredne decenije usledila je izgradnja niza drugih monumentalnih dinastičkih spomenika koje su radili vodeći jugoslovenski vajari toga vremena.

Kako piše Vladimir Mitrović u radu “Dinastički spomenici u Kraljevini SHS/Jugoslaviji 1919–1941”, oba dinastička spomenika vajara Sretena Stojanovića prikazuju kralja Petra I (Nevesinje, 1928) i Aleksandra I (Tuzla, 1935) kao stojeće figure sa impozantnim gestovima, u položaju bliskom antičkom kontrapostu, kao vojskovođe, u svečanim uniformama, sa mačevima i generalskim znamenjima. U Visokom, mestu severo-istočno od Sarajeva, 20. juna 1937. godine osvećen je spomenik kralju Aleksandru I, rad poznatog jugoslovenskog vajara Lojze Dolinara. Kako je već bilo uobičajeno za Dolinovarova rešenja dinastika, i visočki spomenik je imao stojeću figuru kralja na vrhu postamenta na kome su bile prikazane reljefne ploče sa scenama koje simbolično prikazuju nacionalno jedinstvo jugoslovenskog naroda.

Jedina vajarka u Bosni i Hercegovini u vreme međuratne Jugoslavije bila je Iva Despić Simonović, akademski vajar iz Sarajeva, koja je, radeći u Sarajevu između 1935–1937. godine izvela nekoliko uspešnih spomenika kraljeva Petra I i Aleksandra I u Mostaru, Banjaluci, Sarajevu, Visokom, Gračanici pored Doboja, Vladičinom Hanu i Ljubljani. Njeni dinastički spomenici su uglavnom nešto hipertrofirana poprsja kraljeva postavljena na visoke postamente klesane od lokalnog kamena. Svi ovi spomenici su bili postavljeni unutar fabrika duvana koje su kao državni monopol predstavljale velike proizvodne potencijale u skromnim ekonomijama bosanskih naselja. Od njenih spomenika posebno se ističe portret kralja Aleksandra iz sarajevske fabrike duvana gde je uočljiv stilizovani i lirski prečišćen vajarski izraz koji odaje iskusnog i školovanog umetnika. Koncipiran u oštrim i pravim potezima, ovaj portret je jedan od najmodernijih viđenja kralja Aleksandra.

Jedan od retkih klasika sprskog vajarstva, već ostareli Đorđe Jovanović, član Srpske kraljevske akademije nauka i umetnosti, u svojoj bogatoj karijeri izveo je nekoliko portreta kraljevske porodice u međuratnom periodu. Jovanović je za Banske dvore u Banjaluci isklesao u belom mermeru biste kralja Aleksandra I i kraljice Marije 1931. godine. Prema sačuvanim fotografijama, bili su to, za Jovanovića, karakteristični vladarski portreti, stilizovani čvrsto i precizno sa klasičnim detaljima, koji više pripadaju proteklom 19. stoleću nego vremenu postavljanja.

Tada još mladi ali uspešni vajar Risto Stijović je autor dva spomenika – biste kralja Aleksandra I u dvorištu glavne pošte u Sarajevu (1935) i slično koncipiran spomenik u gradskom parku Kalinovika (1936). Bila su to nešto uvećani bronzani portreti, postavljeni na visoke postamente.

CRNA GORA

U Crnoj Gori je, srazmerno ostalim sredinama, podignut najmanji broj dinastičkih spomenika. Tokom tridesetih godina osvećeno je tek nekoliko spomen-ploča (Cetinje, 1931; Kamenar, 1935; manastir Savina, 1935), kao i par spomen-česmi na lokalnim putevima.

Nema sumnje da je spomenik kralja Aleksandra I na Cetinju, rad Ivana Meštrovića, ključni dinastički monument podignut na području Crne Gore, u kraljevom rodnom mestu. Mada je predviđeno svečano otkrivanje za 9. oktobar 1940. na dan atentata u Marselju, njegova predistorija traje nekoliko godina unazad. Beogradska “Pravda” je još u leto 1938. godine objašnjavala svojim čitaocima budući izgled spomenika, iznenađujuće precizno i stručno. Zamisao ovog dela je interesantna i snažna: kralj Aleksandar je prikazan sa oštrim zamahom isukane sablje, dok se konj pod njim uspinje zategnutih uzda. Sam kraljev lik je vanredno dobro izveden i savršeno veran, jer je Meštrović za model koristio portret kralja koji je u bronzi uradio nekoliko godina ranije. U tekstu posebne pohvale su upućeni prikazu konja gde je umetnik bio posebno vešt. Njegova muskulatura je hipertrofirana ali ne kvari opšti utisak već, naprotiv, snažno oživljavaju čitavu kompoziciju koja kipti dinamikom.

U jesen sledeće 1939. godine na Cetinje stiže Meštrović da zajedno sa predstavnicima grada odredi mesto budućem monumentu. Tada je određena i objavljena konačna lokacija – na platou ispred Dvorca kralja Nikole Petrovića, na zemlji koja je nekada bila kuća vojvode Boža Petrovića, u to vreme Trg kralja Aleksandra. Ipak, trebala je da prođe još jedna kalendarska godina da se okončaju (parterni) radovi oko podizanja skvera oko spomenika. Čini se da tačan datum otkrivanja i osvećenja nije utvrđen, ali je spomenik svakako na toj lokaciji postojao od jeseni 1940. godine do leta sledeće godine kada je nepovratno uništen. Spomenik je zajedno sa granitnim postamentom bio visok skoro deset metara.

Ovaj Meštrovićev spomenik je zajedno sa Augustinčićevim spomenikom u Somboru postojao najkraće, faktički tek nekoliko meseci.

...

MAKEDONIJA

Za razliku od ostalih delova zemlje, na području Makedonije, ondašnje tzv. Južne Srbije, kao i u Crnoj Gori, nije podignuto mnogo dinastičkih spomenika. Ti koji su podignuti, odmah po početku bugarske okupacije ovih područja nemilosrdno su uklonjeni i uništeni.

Prvi monumentalni spomenik na ovom području izgrađen je u Skoplju i svečano otkriven 17. decembra (na rođendan kralja Aleksandra I) 1924. godine. Spomenik je bio visok deset metara, sastojao se od masivnog postamenta koji je predstavljao stenu urađenu od prirodnih kamenih blokova nepravilnog oblika sa dve figure na vrhu. Figura srpskog vojnika, pešaka, prikazanog u punoj ratnoj opremi bila je visoka oko dva metra. Pored njega bila je prikazana figura žene u šumadijskoj narodnoj nošnji kako vojniku pruža pobednički lovorov venac. Skicu za spomenik izradio je građevinski inženjer Bronštajn, dok je izrada figura vojnika i žene bila poverena kamenorescu Lunačeku iz Beograda, gde su figure i klesane a potom prenete u Skoplje. To je ujedno jedan od retkih spomenika koji su izvedeni u kamenu.

Vajar Lojze Dolinar autor je dva spomenika u Skoplju iz 1935. godine – spomenika đacima ratnicima i spomen-biste kralja Aleksandru I. Na prvom spomeniku visokom preko četiri metra prikazano je više likova – devojka koja simbolizuje Srbiju predvodi đake-ratnike u borbi, dok je na suprotnoj strani postamenta prikazan lik žene-majke koja posle pobede, umesto sina pobednika dobija njegova vojna znamenja, šlem, prebijen mač i maslinovu grančicu.

Vajar Antun Augustinčić autor je konjaničkih spomenika kralju Petru I i Aleksandru I u Skoplju, koji su otkriveni u jesen 1937. godine, blizu prilaza Kamenom (Dušanovom) mostu na Vardaru u centru grada. Za skopski spomenik bio je raspisan veliki konkurs na kome je uzelo učešće više poznatih jugoslovenskih vajara (Petar Palavičini, Boris Kalin). Na izradi projekata i parternog uređenja sarađivao je zagrebački arhitekta Drago Galić, koji je Augustinčiću pomagao i prilikom parterne postavke spomenika Batinske bitke, podignutom deceniju kasnije. Konjaničke figure kraljeva bile su postavljene na visokim dekorativnim portalima, levo i desno od mosta, sa pešačkim prilazima. Dva spomenika kralju Aleksandru I iz 1937. godine predstavljaju figure kralja-ratnika postavljene na visoka postolja – u Ohridu, autora Sretena Stojanovića i Bitolju, vajara Dragutina Spasića, autora brojnih spomenika na beogradskom Novom groblju. Tokom ovog perioda podignuto je i nekoliko spomen-bisti kraljevima (Skoplje, 1936; Bitolj, 1936; Kičevo, 1937; Demir Kapija, 1938).

(Nastaviće se)