Upravo u godini kad se navršava pun vek otkad je slavni arheolog Miloje M. Vasić (1869–1956), inače pionir arheološke nauke u Srbiji, počeo istraživanja praistorijske kulture u Vinči, stiže revolucionarno saznanje o njenoj tehnološkoj razvijenosti. Prema rezultatima utvrđivanja starosti vinčanskih uzoraka, nedavno predstavljenim na kongresu Američke asocijacije arheologa u Vankuveru, vinčanska kultura je ovladala preradom metala u isto vreme kad i prve civilizacije na Bliskom istoku, što je čini jednom od najstarijih metalurgija na svetu.
U Oksforskoj laboratoriji za materijale u Engleskoj, koja je najveća i najpouzdanija laboratorija za ovu vrstu analiza, datovani su uzorci sa vinčanskog lokaliteta Belovode u istočnoj Srbiji. Rezultati sa verovatnoćom od 95 odsto pokazuju da su uzorci nastali između 5400 i 4800 godine pre nove ere.
„Dobijeni datumi su neuobičajeno rani za metaluršku aktivnost“, kaže za „Vreme“ arheolog Miljana Radivojević, koja je na ovom istraživanju radila na Institutu za arheologiju Univerzitetskog koledža u Londonu, sa timom vodećih arheologa iz Velike Britanije, Nemačke i Srbije (vidi okvir). Do sada najranije dokumentovano topljenje bakra, na osnovu nalaza iz Irana i Turske datovano je dvesta godina posle Vinče, između 5200 i 5000 p.n.e. To dokazuje da je ova tehnologija nezavisno nastala na Balkanu, skoro pun milenijum pre nego što je i sama Vinča dostigla svoj vrhunac.
CIVILIZACIJA BAKRA: Cela vinčanska neolitska kultura je nazvana po lokalitetu Vinča – Belo brdo gde je na obali Dunava 1908. godine Miloje Vasić otkrio najveće neolitsko naselje u Evropi. Sam Vasić je, međutim, svojevremeno tvrdio da je ova civilizacija samo egejska kolonija, ali su moderni arheolozi odavno odbacili njegovu tezu. Kulturni sloj visok oko 10,5 metara pruža uzbudljivu sliku nekoliko milenijuma duge istorije velike dunavske civilizacije čija se metropola nalazila u Vinči i koja je svoj vrhunac dostigla između 4500. i 3500. godine.
„Stanovnici Vinče i njihovi saplemenici ostvaruju kulturu koja daleko zrači i superiorno dominira najvećim delom srednje i jugoistočne Evrope“, piše u tekstu „Vinča i njena kultura“ akademik Dragoslav Srejović (1931–1996), jedan od najuglednijih savremenih srpskih arheologa koji je, inače, nastavio Vasićeva istraživanja sedamdesetih godina XX veka. Vinča je imala svoje gradove i velike religiozne centre, „umetnička žarišta koja presudno utiču na likovno stvaralaštvo“, ali i svoje radionice za obradu bakra, kakva je 2001. godine otkrivena na lokalitetu Belovode u dolini Mlave.
Kako kaže Miljana Radivojević, „metalurgija se uopšteno smatra poslednjom revolucijom onoga doba koja je ubrzala sve društvene procese, uvela nove vrednosti kao što su novac i statusni simboli, podelila društvo i izazvala ratove novim oružjem“. Brojna arheološka istraživanja potvrđuju da su Vinčanci bili tehnološki i socijalno napredni i da su koristili malahitne perle i razne bakarne alatke.
Međutim, o topljenju bakra u vinčanskoj kulturi se samo nagađalo, a o poreklu ove rude se vodi decenijska rasprava. Na Balkanu je pronađeno više od pet tona raznovrsnih bakarnih alatki, ali izotopske analize nisu pokazivale da one potiču iz dva poznata rudnika, Rudna Glava i Ali Bunar. „Pronalazak radionice bakra prvi put na Balkanu siguran je trag gde i kako treba tražiti dalje“, objašnjava Miljana Radivojević, dodajući da je Vinča na lokaciji Belovode imala svoju radionicu za obradu bakra.
ISTORIJA JALOVINE: Na lokalitetu Belovoda bakar se pojavljuje kroz sve slojeve naseljavanja. Tu su drevni vinčanski kovači, topeći bakarnu rudu, iza sebe ostavili čitav niz tragova koji je čekao u zemlji više od sedam milenijuma da bude stavljen pod rendgene, spektrometre i skenirajuće elektronske mikroskope. Za moderno istraživanje najvažniji su ostaci zgure ili jalovine. Ova staklasta materija u kojoj preovlađuju silikati, tehnološki je ostatak procesa topljenja metala, na koji arheolozi odnedavno obraćaju veću pažnju u svojim istraživanjima.
„Mikroskopskim i hemijskim analizama zgure može se doći do potpune rekonstrukcije celokupnog procesa koji je doveo do njene proizvodnje“, kaže Radivojević, objašnjavajući da ova jalovina otkriva tip i sastav rude, odakle je vađena, kako i koliko dugo je tretirana, da li je topljena u peći ili posudi, kao i pri kojoj temperaturi, količini bakra i vazduha. Arheolozi na ovaj način saznaju čak i koje je drvo neolitski kovač ložio u svojoj peći, a kako kaže Miljana Radivojević, ovo istraživanje omogućuje da se „ispriča priča o tome koje su veštine metalurzi onoga doba posedovali“.
Budući da se bakar prožima i sa organskim ostacima samo datovanje je izvršeno na uzorcima životinjske kosti koje su pažljivo prikupljene na nekoliko otkopnih slojeva na lokalitetu Belovode. Ova uobičajena metoda apsolutnog datovanja, merenjem koncentracije u kostima prisutnog radioaktivnog izotopa ugljenika C14, čiji je period poluraspada poznat, omogućila je da se na Oksfordu pouzdano utvrdi starost kostiju, pa tako i metalurških aktivnosti na šesti milenijum pre nove ere.
„Imamo najraniji dokumentovani nalaz zgure na svetu koji je pritom i jedini zasigurno potvrđen analizama“, zaključuje naša sagovornica.
Uz arheologa Miljanu Radivojević, koja je svojevremeno bila jedan od najboljih studenata i prorektor Univerziteta u Beogradu, u istraživanju porekla metalurgije u Evropi učestvuje veliki broj poznatih arheologa: Tilo Reren iz Londona, Dušan Borić sa Kembridža, Enest Pernicka iz Manhajma, Mihael Brauns iz Tibingena, kao i Duško Šljivar i Dragan Jacanović, koji se godinama bave iskopavanjem na vinčanskom lokalitetu Belovode. Trenutno je britanska vlada, uz garancije Egzit fondacije Dušana Kovačevića, obezbedila 45.000 funti za nastavak istraživanja, dok se drugi deo sponzorstva očekuje od industrije i nadležnih ministarstava u Srbiji.
