Pretvaranje prošlosti u oružanu silu

Arheologija nije samo naučna disciplina koja istražuje ljudsku prošlost, već često postaje moćno oružje u političkim sukobima. Kulturni identiteti i teritorijalne ambicije se neretko opravdavaju selektivnim tumačenjem arheoloških nalaza, a takvi primeri su sveprisutni širom sveta. Međutim, ključno pitanje koje se nameće u ovom kontekstu je kako selektivno tumačenje prošlosti funkcioniše.

Najbolji pokazatelj ove prakse može se pronaći tokom devedesetih godina prošlog veka, a slični obrasci verovatno se mogu primetiti i danas. Tokom tog perioda, arheološka istraživanja na teritoriji Srbije često su zanemarivala materijalne ostatke iz turskog perioda. Ovi ostaci su tretirani kao podsetnik na petovekovnu okupaciju, a ne kao važan deo arheoloških istraživanja, te su bili nepoželji u mnogim dokumentacijama. Neretko se koristilo obrazloženje da se radi o “stranoj” istoriji ili čak o artefaktima iz nedavne prošlosti koji ne zahtevaju poseban tretman. Time se svesno ili nesvesno potiskivalo dokumentovanje perioda o kome se i u istoriji zna malo, dok su se istovremeno ohrabrivale studije o srednjovekovnim srpskim državama.

...

KOSOVO

No, primer najnovije kontroverze sa Kosovom i Srbijom, gde je izdavanje poštanske markice sa motivom bronzanog jarca izazvalo polemike, jasno pokazuje kako kulturno nasleđe može postati sredstvo za propagandu i promociju političkih ciljeva. Kosovske vlasti predstavljaju ovu figuru kao deo svog arheološkog nasleđa, dok srpsko Ministarstvo kulture oštro demantuje te tvrdnje optužujući Prištinu za “zloupotrebu kulturnog nasleđa” u cilju promovisanja nezavisnosti i kreiranja novog kulturnog identiteta.

Predsednik Srpskog arheološkog društva Adam Crnobrnja je u intervjuu za Kosovo Online naglasio da su mediji poslednjih decenija fokusirani na poznate spomenike, dok se retko govori o srpskim srednjovekovnim gradovima na Kosovu i Metohiji. On upozorava da je zastrašujuće kada se crkva poput Gračanice pogrešno predstavlja kao delo “hristijanizovanog” stanovništva izgrađeno na temeljima katoličke katedrale iz 5. veka, iako je hrišćanstvo tada bilo jedinstveno. Ovo, kako kaže, predstavlja samo površinu mnogo dubljeg problema. Pored crkava i manastira pod zaštitom UNESCO-a, koji su uništavani poslednjih godina, zaboravljeni su i srednjovekovni gradovi i ostaci srpskog nasleđa koji su nekada bili ključni za istoriju ovog regiona.

BIBLIJSKA ARHEOLOGIJA

Iako na prvi pogled deluje kao lokalni problem, politizacija prošlosti i selektivno prilagođavanje kulturnog nasleđa prisutni su širom sveta. Primer takvog trenda može se videti u sporu između Severne Makedonije i Grčke. Međutim, jedan od najočiglednijih primera globalne politizacije arheologije je biblijska arheologija u Izraelu i Palestini, koja se decenijama koristi za političke svrhe, posebno u vezi s teritorijalnim sporovima.

Izraelski arheolozi često koriste biblijske tekstove kao osnovu za svoje istraživačke projekte, s namerom da pronađu dokaze o postojanju starog izraelskog kraljevstva. Ovaj pristup ima za cilj da potvrdi istorijsko prisustvo Jevreja na teritorijama kao što su Jerusalim i Zapadna obala. Prema BBC-u, mnogi arheološki projekti u “Davidovom gradu” fokusirani su na otkrivanje artefakata koji potiču iz biblijskih vremena, što sugeriše da su ovi nalazi od suštinskog značaja za izraelski nacionalni identitet.

Međutim, ovaj pristup je izazivao značajnu kritiku zbog moguće selektivnosti u interpretaciji i fokusiranju na određene periode. Kritičari tvrde da arheološki nalazi često budu selektivno tumačeni kako bi se podržali izraelski teritorijalni zahtevi, dok se palestinsko nasleđe i istorija marginalizuju. Reportaža “Njujork tajmsa” iz 2018. godine potvrđuje da slojevi iz islamskog perioda, koji svedoče o dugom palestinskom prisustvu na ovom području, često bivaju zapostavljeni ili ignorisani. Ovo doprinosi procesu potiskivanja palestinskog identiteta i kulturnog nasleđa u regionu.

Sličan obrazac selektivnog tumačenja prošlosti i kulturnog nasleđa, kao u slučaju izraelsko-palestinskog konflikta, primećen je i u Turskoj, naročito tokom perioda reformi pod vođstvom Mustafe Kemala Ataturka. U naporu da se distancira od osmanskog nasleđa i izgradi moderni turski identitet, Ataturkova vlada je prisvojila hetitsko i asirsko nasleđe, starih civilizacija koje su vekovima pre Osmanskog carstva obitavale na teritoriji današnje Turske. Ovo je bio deo šire strategije koja je težila da stvori osećaj kontinuiteta i ponosa kroz vezu sa starim imperijama koje su vladale Anatolijom i Mesopotamijom.

Arheološkinja Rut Vajthaus je za “Njujork tajms” potvrdila da je hetitsko i asirsko nasleđe korišćeno kao simbol nacionalne veličine, prikazujući Tursku kao naslednicu tih velikih civilizacija. Turske vlasti su intenzivno ulagale u arheološka istraživanja i muzejske izložbe, dok je obrazovni sistem podsticao narativ o “velikoj Turskoj” koja se nadovezuje na te drevne kulture. Prema pisanju “Nacionalne geografije”, milioni dolara su bili investirani u očuvanje i promociju ovih arheoloških nalazišta, čime je kreiran snažan simbolički okvir za izgradnju nacionalnog identiteta.

Međutim, ova politika afirmacije drevnih civilizacija imala je i svoje negativne strane, naročito u odnosu prema etničkim manjinama. Mnoge grupe, posebno Kurdi, našle su se marginalizovane u ovom procesu izgradnje turskog identiteta. “Gardijan” je 2020. godine izveštavao da su Kurdi, kao najveća etnička manjina u Turskoj, često bili suočeni sa represivnim politikama koje su potiskivale njihov jezik, kulturu i politička prava. Slično kao što se u Izraelu arheologija koristi za legitimizaciju teritorijalnih pretenzija, u Turskoj su arheološka istraživanja i promovisanje drevnog nasleđa služili za jačanje centralizovanog nacionalnog narativa, često na račun kurdske kulturne i političke autonomije.

RUSIJA I KRIM

U nešto skorijoj istoriji, zloupotreba prošlosti za opravdanje geopolitičkih ciljeva postala je posebno vidljiva u istočnoj Evropi. Kada je Rusija 2014. godine anektirala Krim, spojila je politiku i istoriju na neuobičajen način. Tokom vojne okupacije ovog poluostrva, arheološki nalazi postali su ključni deo narativa kojim su se opravdavale teritorijalne pretenzije. Ruska vlada je usmerila pažnju na skitske i grčke arheološke nalaze predstavljajući ih kao “dokaze” o dubokoj istorijskoj povezanosti Krima sa Rusijom.

“Njujork tajms” je pisao da su ruske vlasti svesno koristile skitske i grčke arheološke nalaze kako bi potkrepile tvrdnje o istorijskoj vezi sa Krimom. Skitski narod, koji je naseljavao region u 7. i 6. veku pre nove ere, i antička grčka kolonija Herson, koja je postojala na južnoj obali Krima, postali su centralni simboli u propagandnim materijalima Moskve. Ruske vlasti su ih koristile da predstave Krim kao neodvojiv deo ruske kulturne baštine i istorije, čime su pokušali da opravdaju svoje teritorijalne pretenzije. Ovi arheološki nalazi, uključujući ostatke skitskih naselja i grčke kolonije, korišćeni su da stvore narativ o neprekidnom kulturnom i političkom nasleđu, koji bi, prema ruskim tvrdnjama, trebalo da legitimizuje njihovu kontrolu nad Krimom.

Ipak, međunarodna zajednica nije ostala ravnodušna na ove događaje. BBC je te godine pisao da je većina zemalja osudila aneksiju Krima kao ozbiljno kršenje međunarodnog prava i teritorijalnog integriteta Ukrajine. Ova osuda uključivala je ne samo diplomatske i ekonomske sankcije prema Rusiji, već i ozbiljnu kritiku na globalnom nivou koja je ukazivala na opasnost od prekomerne upotrebe istorijskih narativa za opravdavanje savremenih teritorijalnih pretenzija.

Sagledavanjem svih pomenutih primera, može se steći utisak da politizacija prošlosti u cilju opravdavanja teritorijalnih pretenzija pojedinih država često dovodi samo do kritike ili osude međunarodne zajednice, bez značajnijih napora za rešavanje problema. Ipak, postoje i primeri koji ukazuju na pozitivne korake u pravcu prevazilaženja ovih izazova.

Jedan od takvih primera dolazi iz Bosne i Hercegovine nakon rata, gde je obrazovni sektor bio suočen sa značajnim izazovima u vezi sa interpretacijom istorije. Duboke etničke podele i selektivno tumačenje prošlosti predstavljali su prepreke za objektivno obrazovanje. Međutim, napori u promovisanju obrazovanja sa više perspektiva pružaju ohrabrujući primer kako obrazovanje može biti ključan alat za pomirenje i razumevanje.

Organizacije poput “CIVICUS” i različite obrazovne inicijative prepoznale su potrebu za inkluzivnijim i objektivnijim pristupom istoriji. Njihov rad obuhvata kreiranje udžbenika koji reflektuju različite perspektive, razvoj multietničkih obrazovnih programa i obuku nastavnika za rad u multietničkim okruženjima. Ove inicijative su značajno doprinele smanjenju etničke pristrasnosti u obrazovnom sistemu i omogućile učenicima da steknu širu i objektivniju sliku konflikta. Slične akcije preduzimane su i u državama poput Ruande i Sjedinjenih Američkih Država.

Ipak, izazovi ostaju. Politička nestabilnost i etničke tenzije i dalje utiču na obrazovni sistem i na objektivno sagledavanje prošlosti. Postizanje potpune objektivnosti u nastavi predstavlja dugoročan proces. I pored toga, kontinuirani rad na obrazovnim i kulturnim reformama, kao i promociji različitih perspektiva, pokazuje da obrazovanje može igrati ključnu ulogu u izgradnji stabilnijeg i pomirenog društva.