Pisoar naš nasušni

Urbana legenda kaže da je polovinom tridesetih godina novinar iz Londona užurbano strčao niz stepenice koje su vodile ispod Terazija kod hotela “Moskva” misleći da je metro stanica. Međutim, tamo su ga umesto voza sačekali pisoar i zidovi sa secesijskim pločicama!

Pitanje javnih pisoara ili klozeta je na dnevnom redu gradskih otaca Beograda još od 1892. i do danas nije rešeno. Poslednja dva meseca oni su, istina, jedna od prvih tema prestoničkog javnog života, ali zbog nekih povoda koji nemaju nikakve veze sa njima.

Istorija javnih toaleta ili pisoara počinje 1892. predlogom Građevinskog odeljenja odbornicima Opštine beogradske. Podaci o njihovoj sudbini su veoma šturi, ali je ostalo zapisano da je Beograd 1903. godine imao čak četiri javna pisoara! Naravno, najvažniji je bio na Terazijama. Međutim, on će uskoro biti zatvoren zbog nesnosnog smrada i prljavštine. Nažalost, njihovi planovi i fotografije nisu sačuvani. Prema opisu, možemo da ih zamislimo kao luksuznije poljske klozete sa septičkom jamom jer tad Beograd nije imao kanalizaciju. Nju će dobiti tek 1913. Ostala tri su bila na Cvetnom trgu, na Zelenom vencu i kod Velike pijace.

O stanju higijene i navika vršenja velike i male nužde u Beogradu ostao nam je članak potpisan pseudonimom Doktor u “Beogradskim opštinskim novinama” iz 1903. godine: “Potrulele plotove zamenjuju čiste lepe kućice, a gde je još plot zaostao, krupna slova biju vam oči: ‘Ovde je strogo zabranjeno mokriti’ i tako za čoveka u ‘nuždi’ prošla su ona srećna vremena kad je mogao usred bela dana ‘potpaliti’ prvi plot na koji naiđe u svome putu”. On se zalagao za savremene tzv. uljane pisoare koji su smanjivali smrad, a ne za postojeće koji su koristili vodu za spiranje.

Te iste 1903. imamo odborničko pitanje Mih. Đorđevića. On navodi, kako je ostalo zapisano u zaključku komisije, da je na Cvetnom trgu namešten pisoar i da su se prodavci životnih namirnica namestili skoro uz njega. “Taj pisoar (je) po njegovom mišljenju na nezgodnom mestu, a osim toga od njega se širi smrad po pijaci. Misli da bi taj pisoar valjalo ukloniti s toga mesta. Po saslušanju toga, odbor je našavši da pisoar mora postojati na tom mestu rešio da se izvidi održava li se u ovom pisoaru dovoljna čistoća i da se otkloni sve što bi bilo na dosadi publici”. Ovaj nesrećni opštinski pisoar na pijaci imao je bolju sudbinu od onog na Terazijama.

Prelistavajući ondašnju štampu, o ovoj temi možemo da zaključimo kako ni drugi klozeti u gradu nisu bilu u boljem stanju. Ni školski nisu bili izuzetak. Gosti mehana i gostionica su radije vršili malu nuždu ispred lokala. Kalemegdansko polje je bilo omiljeno mesto Beograđana za vršenje male i velike nužde, tako da je ostalo zapisano da se odatle širio veliki smrad i da je bila velika prljavština. Jedan od glavnih uzroka, navodio se, bio je nedostatak kanalizacije.

Veliki preokret se dogodio 1912. kad je gradski arhitekta Jelisaveta Načić projektovala i izvela podzemni javni klozet u sklopu uređenja Terazijskog trga. Tad su Beograđani dobili moderni javni toalet sa 24 porcelanske klozetske šolje, a zidovi s bili ukrašeni secesijskim pločicama! U muški i ženski deo silazilo se posebnim stepenicama ukrašenim secesijskom ogradom koja je ostala zabeležena na mnogim fotografijama međuratnog Beograda.

U kontroverznom tabloidu “Straža” Krste Cicvarića i Dragutina Gregorića, koji je bio otac žute štampe u Srbiji, Jelisaveta Načić je decembra 1914. oklevetana kao samozvana zvezda koja nije bila na svom radnom mestu kad je počeo rat. “Kakav je kapacitet ona? Da ne misli nešto opština da glorifikuje onu savamalsku školu (misli se na školu ‘Kralj Petar I’) delo dotične g-ce, u kojoj se u sred pola dana mora da pali osvetljenje, ili da ne misli opština da su Terazijski klozeti nekakav genijalni izum? Pa je zbog toga drže da glođe opštinsku kasu. G-ca je našla od nekuda da su Beogradu potrebne 24 šolje kod 100 hiljada stanovnika, manj ako nije nešto zamišljala da će tu i kakav damen orkestar koncentrirati”.

Međutim, sudbina se poigrala. I Cicvarić i Jelisaveta Načić su 1917. internirani u logor Nežider u Mađarskoj. Načićka se posle Velikog rata udala i na kraju skrasila u Dubrovniku ostavivši Beogradu više spomenika kulture. Cicvarić je kao osvedočeni antisemita i kolaboracionista nastavio da piše i tokom okupacije. Streljan je bez suđenja 1944. godine.

Javni toalet ispod Terazija je preživeo i bombardovanja 1914. i 1915. godine, kao i bombardovanja 1941. i 1944, ali nije odoleo bagerima u sklopu kontroverznog proširenja Terazija 1947. godine.

Bilo je to vreme sudbonosnih događaja, pa gradski oci nisu mnogo razmišljali o javnim klozetima. Beograd će u međuratnom periodu, pored onog na Terazijama, dobiti još tri podzemna javna toaleta: pored Narodnog pozorišta 1920. godine, kod Cvetnog trga i na mestu gde je danas ulaz u Terazijski tunel. Do danas je ostao samo jedan, onaj kod Narodnog pozorišta, mada je i njegova sudbina neizvesna.

Početkom 30-ih godina veći parkovi su dobili tipske javne klozete od kojih su mnogi i danas u funkciji na sledećim lokacijama: na Kalemegdanu, u Studentskom parku, Parku kod Manježa i u Karađorđevom parku.

Malo svetla na ovu temu baca gradska odluka iz 1935. da se Jovanu Mijatoviću i drugu, invalidu iz Beograda, izdaju u dvogodišnji zakup opštinski javni klozeti. Naime, Beogradska opština nije bila zadovoljna načinom kako je Odbor invalida rukovodio i održavao higijene u javnom klozetima, pa su doneli odluku da preuzmu na sebe davanje pod zakup putem licitacije a da novac uplaćuju na račun invalida. Međutim, izgleda da nije bilo interesenata, pa su 1935. invalidu Jovanu Mijatoviću i drugu izdali 21 opštinski toalet pod zakup. I to na sledećim lokacijama: na Terazijama, do Narodnog pozorišta, na Malom Kalemegdanu, na Cvetnom trgu, na Savskom pristaništu, na Jovanovoj pijaci, na Kalenića guvnu, na Zelenom vencu, kod Bajlonijeve pivare, na uglu Prizrenske i Milorada Draškovića (današnje Prizrenske i Sremske), na pijaci Smederevski đeram, na Palilulskoj pijaci, u parku Josipa Pančića (današnji Studentski), u parkovima kod kafane “Mostar”, kod Karađorđeve ulice, kod Karađorđevog spomenika, kod Studentskog doma (misli se na studentski dom “Kralja Aleksandra I” u Bulevaru kralja Aleksandra), u Štrosmajerovoj ulici (današnjoj Savskoj), na uglu Cara Nikole II i Prištinske (današnja Makenzijeva) i na Slaviji. Predviđeno je da ovaj zakup traje do 1. maja 1937. godine, a Jovan Mijatović i drug su se obavezali da u opštinsku kasu mesečno uplaćuju 10.417 dinara!

Ostalo je u usmenim pričama da je tokom Drugog svetskog rata i posle njega u sobičku iznad javnog klozeta u parku kod Bristola živela Romkinja u šalvarama koja je proricala sudbinu i imala moć da vidi da li je neko blizak preživeo ratna stradanja. Tako su mnoge Beograđanke odlazile kod nje ne bi li saznale nešto. Ovaj kućerak je porušen oko 1956. a ostalo je nepoznato da li im je nešto i pogodila.

Zanimljivo je da danas Beograd ima isti broj javnih klozeta kao i 1937. iako se broj stanovnika uvećao sa 400.000 hiljada na dva miliona. Osim kod Narodnog pozorišta, u funkciji su i oni na Kalemegdanu, u Studentskom parku, parku Manjež i u Karađorđevom parku. A kao što je rečeno na početku teksta, od pre dva meseca ispred Narodne skupštine poređani su brojni mobilni toaleti, pa mogu i oni da posluže – kome zatreba.