Na plažama zaboravljenog genocida

Subota je 12. januar, dok čekamo da uđemo u jedan od nacionalnih parkova na Zanzibaru, pridružujem se grupi meštana koji na terasi kafea pažljivo gledaju direktan prenos nečega što liči na slet. Na Zanzibaru je Dan revolucije i proslava se ove godine održava na stadionu na ostrvu Pemba, koje pored Ungudže i nekoliko manjih ostrva čini Zanzibarski arhipelag. Ljudi na stadionu od svojih tela formiraju broj 55 što označava 55. godišnjicu Zanzibarske revolucije kojom je 12. januara 1964. svrgnut sultan Džamšid Ibn Abdulah.

Ova revolucija bila je posebna i po tome što je tokom nje počinjen jedini genocid u istoriji koji je gotovo u potpunosti snimljen kamerom, jer se tu zatekla ekipa italijanskih dokumentarista koji su snimali film Africa Addio posvećen dekolonizaciji Crnog kontinenta. Italijani su iz helikoptera uspeli da snime neverovatne scene koje su posle ubacili u film: vidimo nepregledne kolone arapskih civila koji marširaju putevima između palmi i izgledaju kao neka džinovska bela zmija; kada se helikopter približi, uočavaju se naoružani crni stražari koji ih sprovode; nešto kasnije grupe od po sto ljudi se odvajaju i šalju u unapred pripremljene plitke jame gde ih ubijaju.

Druga, možda još dramatičnija scena događa se na plažama: civili – muškarci, žene, deca – beže prema moru, neki plivaju, neki se ukrcavaju na pretovarene i nasukane čamce u želji da izbegnu sigurnu smrt. Leševe većine njih sutradan su izbacili talasi Indijskog okeana.

Sve to je do najsitnijeg detalja zabeleženo kamerom, a kadrove izdvojene iz filma Africa Addio možete pogledati na Jutjubu – video se zove Arab Massacre in Zanzibar i postavio ga je potomak jednog od preživelih Arapa.

Istorija Zanzibarskog arhipelaga se, ukratko, odvijala ovako: sedam godina nakon Kolumbovog „otkrića Amerike“ 1499. Portugalac Vasko da Gama se iskrcao na ostrvo pa je ono ostalo portugalski posed do kraja 17. veka. Godine 1698. Zanzibar zauzimaju Arapi iz Omana i njime vladaju suvereno do 1890, kada arhipelag postaje protektorat Velike Britanije, ali arapski sultan ostaje da vlada uz određenu autonomiju. Zanimljivo je da je omanski sultan 1840. preselio sedište svoje dinastije iz Muskata u Omanu na hiljadama milja udaljeni Zanzibar, nešto slično kao kad se 1807. bežeći pred Napoleonom portugalska kraljevska porodica izmestila u Brazil.

Tu se odigrao i zvanično najkraći rat u istoriji, pobuna 1896. koja se završila kapitulacijom sultana 45 minuta nakon što je Kraljevska mornarica započela bombardovanje Stoun Tauna.

Za to vreme kopnena Tanganjika bila je u posedu Nemačke, a nakon Prvog svetskog rata i ona prelazi u ruke Britanaca. U talasu dekolonizacije Afrike, 10. decembra 1963. Britanci daju nezavisnost Zanzibaru. Mesec dana kasnije, 12. januara 1964. komandant Džon Okelo, poreklom iz Ugande, izvršio je državni udar, svrgnuo sultana i viševekovnu vlast Arapa nad ostrvom. Okelove trupe naoružane u početku samo mačetama i noževima zauzele su posle ponoći nekoliko policijskih stanica i radio-stanicu. Pobunjenici su dobili naređenje da ne diraju Evropljane – ali je zato odmazda nad Arapima i Indusima bila jeziva. Sultan Džamšid Ibn Abdulah sa svoje sedmoro dece pobegao je prvo u Oman pa u Veliku Britaniju, gde i danas živi.

Tu sreću nije imalo između 10.000 i 20.000 civila arapskog i indijskog porekla koji su ubijeni u masakrima. Naravno, različite teorije su kolale o ovom događaju, jedna od njih je da su Britanci snabdeli oružjem komandanta Okela i dali mu zeleno svetlo za masakre nad Arapima i Indusima. Komandant Okelo je kasnije, nakon ujedinjenja Tanganjike i Zanzibara, pobegao sa ostrva.

MUZIKALNO DETE BOMIJA BOLSARE: Pitam našeg vozača da li o ovim masakrima iz 1964. deca na Zanzibaru uče u školama. Odgovara mi odrično. Javnost je, kaže, podeljena, jedni osuđuju zločine, dok drugi kažu da su oni bili rezultat opravdanog gneva.

A gnev se pravda „viševekovnim ugnjetavanjam“ crne afričke većine, uglavnom bivših robova, kojima je upravljala vladajuća manjina Arapa i Indusa koje su Britanci doveli da bi se bavili trgovinom i zanatima. Ne postoji nikakav muzej pa čak ni spomenik posvećen genocidu nad njima.

U vreme kada i sultan i preživeli Arapi i Indusi beže sa Zanzibara, beži i Bomi Bulsara sa svojom porodicom. Bomi je bio pripadnik zoroasterijanskog naroda Parsi koji je iz Persije u 5. veku izbegao u Indiju. Bomijev osamnaestogodišnji sin Farok proslaviće se kao Fredi Merkjuri, frontmen benda Kvin. Na to da je na ostrvu rođen i živeo jedan od najznačajnijih rok muzičara 20. veka podsećaju samo tabla i nekoliko fotografija u izlogu njegove tropskom vlagom nagrizene rodne kuće u centru Stoun Tauna koja je danas u sastavu Tembo hotela.

STINKABAR, NE ZANZIBAR!: Grad sa svojim raskošnim crkvama, džamijama, palatama, tvrđavama, romantičnim hotelima, pijacama punim začina i uskim ulicama sa kapijama i vratima ukrašenim kitnjastim ornamentima u drvetu ili kamenu, mnogi turisti smatraju jednim od najlepših u Africi pa i na svetu. Nije, međutim, uvek bilo tako.

„Ovaj grad treba da se zove Stinkabar (Smrdograd) a ne Zanzibar!“, napisao je 1866. Dejvid Livingston, čuveni britanski istraživač koji je tih godina živeo u Stoun Taunu. Drugi britanski istraživač, Ričard Frensis Barton, napisao je 1856. da Stoun Taun dok mu prilazite s mora izgleda kao slikarsko platno – sa tirkiznim morem, snežnobelim džamijama i palatama i zlatnim odblescima sunca na krovovima. Međutim, kada se iskrcate zapljusne vas neizdrživi smrad uginulih životinja i robova bačenih na smetlište na obodima grada, u kojem caruju kolera, malarija i venerične bolesti.

U delu grada u kome je danas Anglikanska crkva, do pre 140 godina nalazila se pijaca robova. Pedeset hiljada robova godišnje dopremano je na Zanzibar odakle su ih nakon aukcije njihovi novi vlasnici transportovali širom Afrike i Azije. Robovi su hvatani uglavnom u unutrašnjosti Istočne Afrike. Livingston je izračunao da je preko 80.000 robova godišnje umrlo na putu zbog loših uslova transporta.

Odlazimo u podrumsku ćeliju u kojoj su tri dana pred aukciju robovi držani bez hrane i vode u jezivim higijenskim uslovima, sa samo jednim malim prorezom za vazduh. U levoj prostoriji ne većoj od 20 kvadratnih metara bilo je smeštano oko 50 muških robova, dok je u desnoj, iste veličine, bilo i do 70 žena i dece. Vidim užas na licu mojih ćerki, 12 i 14 godina, dok sede na kamenim ležajevima i slušaju vodiča.

Jedan broj robova ostajao je na Zanzibaru da radi na plantažama. U hronikama 19. veka pominje se da su uslovi u kojima su držani bili toliko surovi da je Zanzibar jedino mesto u kojem nije došlo do pobune robova. Pod snažnim britanskim pritiskom trgovina robljem je ukinuta, ali je ropstvo na ostrvu zakonom zabranjeno tek 1897, mada su neke njegove forme, poput prisilnog braka, ostale da žive još decenijama posle.

Vekovima taložena mržnja eksplodirala je u Zanzibarskoj januarskoj revoluciji 1964. I žrtve i dželati u ovom slučaju bili su iste muslimanske veroispovesti, pošto su crni robovi tokom vekova vladavine Arapa primili islam.

Da se nalazite u muslimanskoj zemlji, postaje vam jasno nakon par minuta vožnje kroz sela u unutrašnjosti ostrva. Žene pokrivaju glavu, čak i devojčice od četiri godine kada im počne školovanje, koje je obavezno i besplatno. Muškarci se oblače kao i u hrišćanskim delovima Afrike, bez ikakvih spoljnih obeležja religije ili pripadnosti etničkoj grupi.

AUTOBIOGRAFIJA PRVE ARAPSKE ŽENE: Nekadašnja Sultanova palata postala je nakon revolucije sedište lokalne vlade i dobila naziv People’s Palace, da bi 1994. postala muzej koji prikazuje viševekovnu vladavinu omanskih sultana nad ostrvom. Muzej je u stanju raspadanja, ali i to ima određeni tropski šarm.

Posebna soba u muzeju posvećena je princezi Salme bint Said, 36. i najmlađoj ćerki sultana od Zanzibara i Omana Saida al Busaida. Princeza Salme se nakon smrti oca i majke (robinje sa Kavkaza) preselila iz palate u grad i upoznala nemačkog trgovca Rudolfa Hajnriha Ruetea. Salme i Rudolf su bili prve komšije i ona je sa svog prozora mogla da posmatra večere koje je Rudolf priređivao u svojoj kući. Rodila se ljubav, Salme je zatrudnela i kada je to već postalo očigledno morala je na britanskom brodu da napusti Zanzibar. Par je prvo živeo u Adenu, gde je princeza prešla u hrišćanstvo i uzela ime Emili, venčali su se i na kraju preselili u Hamburg. Prvo dete im je umrlo na putu za Nemačku, a posle su imali još jednog sina i dve kćerke. Ubrzo umire i Rudolf, i Salme pritisnuta finansijskim problemima 1886. piše knjigu Memoari arapske princeze sa Zanzibara koja, kao prva autobiografija koju je napisala jedna arapska žena, postaje međunarodni hit. Izdanje na engleskom ponovo je štampano na Zanzibaru 2018. i može se kupiti u Sultanovoj palati.

Iako je knjigu pisala kao hrišćanka koja živi u Evropi, ona u njoj brani trgovinu robovima i tvrdi kako će bez robovske radne snage biti uništeni brojni posedi na Zanzibaru, pa na jednom mestu prelazi u čisti rasizam: „Oni koji su u SAD, Brazilu ili na Zanzibaru imali dodira sa crncima znaju da se oni i pored brojnih kvaliteta ne mogu privoleti na rad na drugi način osim silom!“ Ona robovlasnički sistem u svojoj domovini pravda i činjenicom da se „muslimani prema svojim robovima odnose na drugačiji način od hrišćana, oni su im gotovo kao članovi porodice“, o čemu su evropski posmatrači, kako smo videli, imali sasvim drugačiji stav.

Emili je od 1889. do 1914. živela u Bejrutu. Umrla je 1924. u Jeni u Nemačkoj gde je i sahranjena.

MAMAC ZA JUGOSLOVENSKU „DECU CVEĆA„: Zanimanje stranih turista za Zanzibar počelo je još šezdesetih godina kada su hipici tražili egzotične tropske destinacije poput Goe, Katmandua ili Zanzibara, a posebno je pojačano otkako je 2000. Stoun Taun došao na Uneskovu listu Svetske kulturne baštine. U 2017. se broj turista udvostručio u odnosu na prethodnu godinu na 376.000. U vreme „Hipi rute“ 1976. Duško Lokin je izdao singl ploču Povedi me u Zanzibar podstakavši interesovanje „dece cveća“ iz SFRJ za ovo ostrvo.

Proteklih desetak godina broj turista iz Srbije i regiona raste iz godine u godinu, a direktni letovi low–cost kompanije Fly Dubai iz Dubaija dodatno su uvećali taj broj.

Najviše ima italijanskih turista, pasta je prisutna u gotovo svim restoranima, mi smo gotovo svako veče uživali u odličnoj pici sa plodovima mora i uz sjajno južnoafričko vino na plaži našeg hotela, na stolovima napravljenim u drvenim ribarskim čamcima nasukanim na pesak Indijskog okeana.

Restoran The Rock je verovatno najviše fotografisano mesto na ostrvu. Nalazi se na steni koja je nekad služila lokalnim ribarima za sušenje mreža. Vodi ga, naravno, Italijan i u njemu se služe odlične paste sa lokalnim namirnicama, od plodova mora do tropskog voća.

Turiste pored peščanih plaža privlače i različite aktivnosti vezane za biljni i životinjski svet: džinovske aldabra kornjače na Prizon ostrvu. One su poklon britanskog guvernera Sejšela iz 1919. a u međuvremenu su se namnožile pa ih ima oko 300, od kojih najstarija ima 194 godine. Ostrvo na kojem su smeštene nekada je bio zatvor a kasnije i karantin za posade brodova koji su dolazili na Zanzibar.

Velika atrakcija su plivanje i ronjenje sa delfinima na otvorenom moru na krajnjem jugu ostrva. U mestu odakle polaze čamci u potrazi za delfinima nalazi se jedinstveni Baobab kafe, izgrađen kraj ogromnog oborenog stabla baobaba.

Dobra je vest što je Zanzibar 2006. zabranio uvoz i upotrebu plastičnih vrećica. To je donekle popravilo situaciju na komunalno prilično neuređenom ostrvu. Opšti je utisak da je, osim luksuznih hotela, na Zanzibaru sve prilično zapušteno i prepušteno vlazi.

Pored sjajnih bisera orijentalne arhitekture i umetnosti u Stoun Taunu, nailazim i na delove grada koji podsećaju na Novi Beograd, zgrade izgledaju poput građevina prikazanih na izložbi „Towards Concrete Utopia“ u njujorškom muzeju MoMA. Reč je o stambenim kompleksima koje je šezdesetih godina podigla bratska Istočna Nemačka. Naime, revolucionarna vlada Zanzibara je nakon 1964. nacionalizovala svu arapsku i indijsku imovinu i stupila u prisne veze sa SSSR i ostalim socijalističkim državama. Uvek agilna NDR je i tu prednjačila, pa su se uvrnutom ironijom istorije Nemci ipak „dočepali“ ostrva, ne preko Bizmarka i princeze Salme, već ovog puta u svom komunističkom izdanju.