Mamuti beogradski i Albanija

Sava i Dunav teku kraj Beograda preko jednog “džinovskog groblja” o kome sem užeg kruga stručnjaka skoro niko ništa ne zna. Pod peskom i muljem ispod razlivenih i mutnih reka leži ogromno groblje bizona, runastih nosoroga i mamuta, nekadašnjih stanovnika panonske ravnice.

Kad je krenula intenzivna gradnja kuća, na više mesta su pronađene kosti mamuta. Prilikom izgradnje pivare u Skadarliji pronađena je lobanja paleolitskog čoveka. Kesoni Železničkog, Zemunskog i Pančevačkog mosta doprli su do “džinovskog groblja” i sa dna reke, u momentu gradnje mostova, izvađen je ceo vagon kostiju koje su prenete u Geološko-paleontološki zavod Beogradskog univerziteta. Bageri koji su tokom gradnje mostova vadili pesak, izbacivali su kosti mamuta i lobanje bizona, a ribari naročito tokom leta često su cepali mreže izvlačeći džinovske kljove, kutnjake i butne kosti mamuta.

Glavni akter naše današnje priče je gvožđarski veletrgovac, vojni liferant Krsta M. Tomanović (1825–1889), koji se i sam susreo sa prastanovnicima beogradskim kad je 1860. godine na placu između današnje Kolarčeve i Ulice kneza Mihaila, koji se tada nalazio van varoši, izvan šanca, pa je samim tim i njegova vrednost bila mala, kopao temelje Istraživanje izgradnju kuća sa radnjama za izdavanje. Naišao je na skelete džinovskih ptica i reptila, riblje kosti i puževe. Iznenađen prizorom potpuno bele zemlje koja se pojavila ispod površinskog sloja, kafani koja će na tom mestu biti otvorena dato je ime Albanija (bela zemlja).

Pouzdano se zna da je prvi zakupac kafane „Kod Albanije” bio Rista Siljanović, o čemu svedoči uverenje “na mesno kafansko pismo” izdato 24. februara 1865. godine pod brojem 1195 od strane tadašnjeg nadležnog Ministarstva unutrašnjih poslova, a za vreme mandata ministra Nikole Hristića.

U momentu kada 1865. godine kafana dobija naziv “Kod Albanije”, još uvek ne postoji ni ideja o stvaranju države sa tim nazivom, proglašena je tek 1913, što znači da Beograđani naziv kafane pogrešno poistovećuju sa albanskom golgotom tj. prelaskom preko Albanije tokom povlačenja u Velikom ratu.

Kafana “Kod Albanije”, a kasnije samo “Albanija”, u kafanskoj istoriji može se smatrati jednom od najpoznatijih beogradskih kafana dosta dugog životnog veka. Gosti su u početku bili otmeni, da bi već na prelazu vekova, kafana građena od trošnih materijala počela da propada i da menja strukturu gostiju. Kafanu je često posećivao i Branislav Nušić, koji je o njoj ostavio zapis: “…U Kolarčevoj ulici kao trag starog Beograda postoji, a kako izgleda postojaće vekovima, kafana ‘Albanija’, ruglo Beograda, ali eldorado svih zakupaca te kafane. Ne postoji kafana sa manje režija a više prometa. Ne postoji kafana koju posećuje toliko raznolika i tako mešovita publika.”

Kako se grad širio, tako je pod naletom urbanizacije u međuratnom periodu na udaru bilo i “ruglo” na samom ćošku današnje Kolarčeve i Ulice kneza Mihaila, gde se, sem dobro poznate kafane “Albanija”, nalazio i niz kuća sa radnjama u kojima su zakupci prodavali različitu robu.

Beogradska opština, prateći savremene tokove arhitekture, imala je brojne ambiciozne planove na temu uređenja grada.

Jedna od ideja je bila da se na mestu “Albanije” izgradi monumentalna fontana po uzoru na rimsku Fontanu di Trevi, čime bi se otvorila perspektiva ka Terazijama. Takođe, kada se razmatralo najbolje mesto za postavljanje spomenika Karađorđu, Beogradske opštinske novine su 1. aprila 1933. iznele mišljenje: “Ima jedno mesto u Beogradu koje bi bilo najbolje za spomenik Karađorđu, a to je da se sruši kafana Albanija i na tom mestu podigne spomenik. Istina da bi to stalo znatnih suma, ali Karađorđe to zaslužuje. Nesumnjivo da je ovo mesto po položaju svome, u centru Beograda najbolje”.

Kako je vreme prolazilo, a kafana “Albanija” i ostali neugledni objekti na istom placu i dalje opstajali, Beograđani su spekulisali da je razlog tome ekonomske prirode, tačnije da su potomci tada već pokojnog Krste M. Tomanovića precenili vrednost imanja.

Na tu temu se u listu “Vreme” od 7. juna 1936. godine oglasio advokat Svetolik M. Grebenac, jedan od vlasnika placa: “Razlog što kafana Albanija tvrdoglavo stoji na svome mestu jeste građevinska politika Beogradske opštine. Nikakvo precenjivanje njene vrednosti od strane njenih vlasnika. Sve do 1932. godine Opština nije dozvoljavala da se na mestu gde je Albanija ma šta novo zida. Sve do tada to je mesto Opština rezervisala za Beogradsku berzu i sopstvenike Albanije takvom odlukom lišila zakonskog prava slobodnog raspolaganja svojom imovinom. Prema tome, sve do tada vlasnici Albanije mogli su od nje samo imati uživanje, ali niti su je mogli prodati niti imali računa srušiti je kada nije bilo dozvoljeno da se na njenom mestu podigne nova građevina. Godine 1932, međutim, Opština je ovo imanje oslobodila rezervisanosti, ali je tada povučena regulaciona linija kojom se od Albanije seče četiri petine njenog prostora što čini da se na ostatku placa ne može rentabilno podići nova građevina. Na kraju ću pomenuti da je i rezervisanje zemljišta za Beogradsku berzu, kao i povlačenje današnje regulacione linije u sukobu sa zakonom”.

Pregovori sa potencijalnim kupcima iz zemlje i inostranstva su se intenzivirali, da bi 1936. godine bio postignut dogovor sa Hipotekarnom bankom Trgovačkog fonda koja je zemljište otkupila od naslednika Krste M. Tomanovića. Zemljište na kome se nalazila nekadašnja kafana “Albanija” dostiglo je najvišu cenu po kvadratnom metru u istoriji Beograda.

Bez obzira na brojne ideje Beogradske opštine da grad dobije otvoreni uređeni prostor sa fontanom ili spomenikom, glad za kvadratima na centralnoj beogradskoj lokaciji ipak je na kraju prevagnula. Dugo godina položaj na kome je bila kafana “Albanija” privlačio je pažnju Beograđana, stranaca ali i arhitekata. Postojala su razna, ali ipak većinom jedinstvena predviđanja, da je na tom mestu potrebno sazidati prvi beogradski oblakoder.

I bi tako – na mestu na kome je nekada bila najpoznatija beogradska kafana “Albanija” počela je gradnja novog simbola grada. Tokom kopanja temelja, sada već daleko ozbiljnijih nego kada je građena kafana “Albanija”, ponovo je iz zemlje izronio prastanovnik beogradski. Ovog puta pronađene su kosti mamuta, što još jednom potvrđuje priču o beloj zemlji prekrivenoj brojnim krljuštima, kostima, skeletima, zbog kojih je kafana dobila ime.

foto: privatna arhiva

Kad je sredinom 1939. godine Palata Albanija već dostigla svoju maksimalnu visinu i dok su se izvodili završni radovi, Milan Sekulić, čije je građevinsko preduzeće izvodilo radove na izgradnji palate, ispričao je za “Politiku” od 30. maja 1939. sledeće:

“Od trotoara do venca zgrade visina iznosi 52 metra – visina koja još nije dostignuta kod privatnih zgrada za stanovanje u prestonici. Da bi zbog tolike visine mogla da se dobije potpuna čvrstina zidova i sigurnost zgrade s obzirom na veliko opterećenje na zemljište, gradnja nije izvršena ciglama kako se najčešće radi kod nas, već pomoću betonskih stubova. Od osnova pa do kule sagrađen je skelet od betonskih stubova, među kojima su posle stavljene cigle kao ispuna.

Da bi se jedna ovolika zgrada sa svojom težinom postavila u zemlju na tako malom terenu, moralo se pristupiti vanrednim merama prilikom iskopavanja. Ušlo se dosta u dubinu, oko 10 metara, a mala površina je veoma otežavala posao. Usto, svuda okolo su zgrade i najživlji prestonički saobraćaj, što je zahtevalo da se sve rupe dobro osiguraju od odronjavanja. Kako je ovde gusta mreža kanalizacije, vodovoda i kablova, osiguranje je bilo dodatno otežano.

Najniži sprat podruma namenjen je instalacijama centralnog grejanja. Posle toga dolaze pravi podrumi, a iznad njih magacini za radnje koje se nalaze u prizemlju zgrade. Predviđeno je deset lokala u prizemlju. Magacin je bio namenjen jednoj velikoj modernoj restoraciji, ali se još ne zna da li će se ona otvoriti. Sve do četvrtog sprata, sve prostorije su uređene za kancelarije. Od petog do osmog sprata prostorije su pravljene tako da mogu služiti i za kancelarije i za stanove. U kuli će biti garsonjere, na svakom spratu po četiri.

Da bi se omogućila stalna nesmetana komunikacija između spratova, predviđeno je šest osobnih liftova.

Pošto ovako visoke zgrade od betona i tankih zidova pate od vrućine, hladnoće i buke, sprovedena je najmodernija izolacija. Naročito je velika pažnja obraćena na izolaciju od buke za kancelarije i stanove. Uopšte, pri zidanju Albanije su primenjivane najnovije tehničke novotarije. Grejanje je centralno, a svuda se predviđa električna instalacija termičke struje.

Interesantno je spomenuti da je za grube radove – zidanje Albanije utrošeno oko dvesta vagona specijalnog cementa, oko 42 vagona gvožđa za armiranje betona i oko milion cigala. Zgrada će biti obložena italijanskim mermerom čipolino, a samo delimično serpentinom.

Kao što smo napomenuli, kula na Albaniji namenjena je garsonjerama. Oni koji budu stanovali na dvanaestom spratu beogradskog oblakodera imaće zadovoljstvo da Beograd posmatraju kako ga retko ko može posmatrati.

Vidik je slobodan na sve strane. Sa dvanaestog sprata vidi se i Dunav i Pančevo i Sava, Zemun, Čukarica, Dedinje, Avala i opseravtorija na velikom Vračaru. Pogled na ulice oko Albanije neobičan je i pomalo strašan, bar za naše prilike. Knez Mihailova, Terazije, Kolarčeva i Draškovićeva (sada Sremska) sa ove visine ukazuju se sasvim drugačije nego što smo navikli da ih gledamo i vidimo. Pogled pravo u dubinu od 52 metra u kojoj se kreću automobili, tramvaji, vozila i ljudi izaziva vrtoglavicu”.

Umesto stare kafane “Albanija”, Beograd je dobio prvi oblakoder.

Obuzimala je vrtoglavica i Beograđane koji su prolazili Terazijama i gledali ogromnu zgradu koja se nadvila nad Beogradom, a javljao se i strah da li će se toliko visoka zgrada srušiti. Sumnja u stabilnost novoizgrađene grdosije je konačno otklonjena kada je 1944. pogođena bombom teškom pola tone: tada je uništen jedan fasadni stub, ali se sama palata nije srušila.

Tomanović i njegovi

Porodica Krste Tomanovića tokom poslednja skoro dva veka ima veliki doprinos u stvaranju moderne Srbije, koji traje i danas.

Krsta M. Tomanović iz okoline Trebinja je po dolasku u Beograd počeo da se bavi gvožđarskom trgovinom na angro i da snabdeva vojsku kazanima. Bio je jedan od prvih stanovnika Obilićevog venca, gde i sada žive već peta i šesta generacija njegovih potomaka. Usled velike smrtnosti dece tokom odrastanja, samo tri ćerke Krste Tomanovića su nadživele roditelje.

Članovi porodice i naslednici Krste Tomanovića su bili:

Vasilije M. Simić (1866–1931), koji je studije pravnih nauka završio u Beogradu, Parizu i Ženevi. Bio je predsednik beogradskog Varoškog suda i kraljevski tužilac pri prekom sudu u procesu povodom “Ivanjdanskog atentata” 1899. godine. Nakon pada dinastije Obrenovića 1903. godine prevremeno je penzionisan na funkciji sudije Apelacionog suda u Beogradu kada započinje advokatsku karijeru.

Miša V. Simić (1903–1976), pravnik, asistent profesora Slobodana V. Jovanovića na Pravnom fakultetu u Beogradu.

Marino Tartalja (1894–1984), slikar i likovni pedagog, dugogodišnji profesor na Akademiji likovnih umetnosti u Zagrebu.

Svetolik Grebenac (1887–1957), advokat i novinar, izdavač “Ilustrovane ratne novine” i lista “Nebojša”. Sa bratom Petrom (1886–1936) i supruginim tečom Vasilijem M. Simićem (1866–1931) imao je poznatu ortačku advokatsku kancelariju u Beogradu, na Obilićevom vencu br. 28 i 30 (danas br. 22 i 24). Radio je kao advokat u periodu od 1914. do 1940. Branio je Mošu Pijade 1925. godine pred Sudom za zaštitu države zbog štamparske krivice.

Milan Jovanović Stojimirović (1898–1966), pravnik, novinar, diplomata, upravnik Arhiva Srbije, hroničar starog Beograda koji je zaboravne Beograđane u knjizi Siluete starog Beograda podsećao na značajne beogradske ličnosti i događaje.

Velizar Ninčić (1892–1970) doktorirao je prava u Lajpcigu 1910. godine, a u Minhenu je 1912. godine završio i filozofski fakultet. U periodu 1910–1953. Ninčić je radio u diplomatsko-konzularnoj službi Srbije i Jugoslavije, sa prekidima 1941–45, te ponovo od 1945–1953, kao opunomoćeni ministar, delegat FNRJ u Privremenom komitetu za đerdapske poslove.