Čuvari kosmajskog nasleđa

Muzejski stručnjaci često tvrde da prikazuju prošlost kakva je bila i da predstavljaju činjenice i saznanja objektivno i nepristrasno. Međutim, prošlost se stalno menja u specifičnom odnosu i vezi prema sadašnjosti, konstruiše i rekonstruiše, reciklira, zaboravlja, prekida. Takođe, kreiranje izložbe vremenski je situirano i privremeno, a izbor eksponata i tumačenja nisu neutralne aktivnosti, uvek su lične. Ukoliko govorimo o arheologiji, izložba bi trebalo da bude više od autoritativnog iznošenja činjenica ili privlačnog aranžiranja vrednih artefakata. Trebalo bi da je akt interpretacije, u kojem se prošla društva povezuju sa sadašnjim, predstavljanjem/pokretanjem pitanja iz širokog spektra socijalnih, političkih, etičkih i kulturnih tema važnih za današnjicu.

dokumentacija nms

OD MNOGOBOŠTVA DO HRIŠĆANSTVA: ROTONDA U STOJNIKU

Povodom XVIII kongresa hrišćanske arheologije, održanog početkom septembra 2024. godine u Beogradu, u organizaciji Arheološkog instituta, Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu i Narodnog muzeja Srbije, predstavljena je izložba Od mnogoboštva do hrišćanstva: rotonda u Stojniku.

Arheološka istraživanja Kosmaja započeo je akademik Nikola Vulić pre više od stoleća, od 1911. do 1913. godine, iskopavanjima utvrđenja u Stojniku i njegove najbliže okoline. Tek početkom 1950-ih, Narodni muzej nastavlja istraživanja, kako samog utvrđenja i naselja na lokalitetu Gradište, tako i kosmajskih nekropola. Iskopavanja građevine sa rotondom, koja je od 1957. do 1959. godine vodio Milivoje Veličković, imala su izuzetne rezultate, ali sem natpisa sa mozaika, oni su ostali van fokusa i stručne i šire javnosti. U celosti se rezultati istraživanja predstavljaju prvi put na ovoj izložbi.

Stojnička rotonda je jedini do sada poznat sakralni objekat u kosmajskoj rudničkoj oblasti iz vremena rimske dominacije. Jedina je građevina kružnog tipa na prostoru centralnobalkanskih rimskih provincija, jedinstvena kako po svojoj arhitekturi tako i po mozaicima koji su pokrivali podove svih prostorija. Zavetni natpisi i motivi na mozaicima, kao i fragmenti oltarske pregrade, ukazuju na to da se radi o hrišćanskoj crkvi iz IV veka.

U centralnoj prostoriji građevine je mozaik sa natpisima u posebnim poljima, koja sadrže ime priložnika, pojedini i titulu, kao i koliki su broj stopa mozaika donirali. Imena darodavaca pokazuju multikulturnu sliku Kosmaja i prve hrišćanske zajednice na ovom prostoru. Od sačuvanih imena, tri su rimska, a među darodavcima sa imenima grčkog porekla je i jedan koji izričito saopštava da je Sirijac, kao i jedna žena. Titule koje se pominju na natpisima ukazuju da su priložnici imali važna mesta u državnoj administraciji. Glavni dobročinitelj imao je titulu koju su nosili pripadnici viteškog aristokratskog reda – perfektisim, a koji je bio upravnik kosmajskih rudnika. Darodavac Majorin, sa titulom principal, verovatno je bio član vodećeg dela senata u gradu koji je bio u bliskoj vezi sa kosmajskim rudnicima, a koji je mogao biti samo Singidunum, rimski Beograd.

Međutim, građevinu nisu podigli hrišćani, već su je samo obnovili. Neobični motivi u otkrivenim arhitektonskim elementima i dekoraciji – slepi miš, šišarka – sugerišu da je sama građevina podignuta ranije, u II ili III veku, u vreme najintenzivnije eksploatacije kosmajskih resursa, moguće kao hram neke boginje podzemnog sveta.

Na izložbi je, u okviru tri tematske celine, Rimski carski rudnici na Kosmaju, Rotonda u Stojniku i Arheološko nasleđe Kosmaja, predstavljen arheološki pejzaž Kosmaja u rimsko doba, najvažniji elementi rudničke kulture od I do III veka, impresivna građevina sa zavetnim podnim mozaicima u kojima se prepliću verbalne i vizuelne hrišćanske poruke, ali i istorija arheoloških istraživanja, proces konzervacije mozaika, rezultati novih istraživanja i sadašnje stanje Stojničke rotonde.

Šta je u svemu tome relevantno za sadašnjicu? Koja su se važna pitanja pokrenula koja su značajna široj javnosti?

ZAŠTITA ARHEOLOŠKOG NASLEĐA

Najpre, važno pitanje očuvanja arheološke baštine i zaštite arheološkog nasleđa. Iako može da se učini kako je ovo pitanje samo stručno, nasleđe je deo procesa proizvodnje kulturnog identiteta, individualne i kolektivne memorije, društvenih i kulturnih vrednosti. Izbor koji objekte, spomenike ili prirodno okruženje učine nasleđem – zakonom zaštićena kulturna dobra – postavljaju budući pravac kulturnih narativa i društveni konsenzus o prošlosti i sadašnjosti. Ovaj izbor ima i materijalne konsekvence: oblikuje načine na koje se nasleđe čuva, kako se njime upravlja i kako se koristi.

Namera izložbe je bila da se javnost upozna sa značajem arheološkog nasleđa Kosmaja, sa jednom od najreprezentativnije očuvanih celina rimskih rudnika na tlu Evrope, sa svim njenim elementima: eksploatacioni deo (rudarska okna i pinge), tragovi prerade (prostranstva pod šljakom), centralno vojno utvrđenje koje je bilo i administrativni centar Demes, civilno naselje, drugi civilni objekti uključiv i Rotondu, brojne nekropole.

Ali, da se upozna i sa činjenicom da danas niti jedan od istraženih lokaliteta ne uživa pravnu zaštitu iako su rimski arheološki ostaci na Kosmaju verovatno bili prvi oko kojih se u Srbiji pokrenulo pitanje zaštite nepokretnog kulturnog nasleđa, već 1854. godine. Rimski rudnici za koje je još u XIX veku procenjeno da su njihova “jalovišta olovne i srebrne rude možda još veća od onih kod grčkog Lauriona”, rimski kastel na Gradištu koji je prvo obimnije istraživano rimsko utvrđenje u Srbiji ili sama Rotonda u Stojniku, koja bi bila jedina sačuvana, možda i najstarija, hrišćanska crkva na široj teritoriji Beograda, čine se nebitnim. Sve što je na tom prostoru arheološki istraživano zatrpano je, zašumljeno; decenijama je Kosmaj meta divljih tragača, koji raskopavaju nekropole, objekte, stare rudokope.

Da li je prepreku za utvrđivanje čitavog prostora za kulturno dobro predstavljala samo nemogućnost adekvatne zaštite velikog prostora koju obuhvata centralna zona kosmajskih rimskih rudnika? Ili je “progres” bio važniji?

Naime, i u vreme prvog obilaska kosmajskih nalazišta, kao i u vreme prvih iskopavanja Stojnika, opasnost po očuvanje rimskih ostataka predstavljala je eksploatacija troskvišta iz rimskog doba, starih naslaga otpadaka nastalih pretapanjem rude. U državnoj režiji započeta je iste, za zaštitu Kosmaja važne 1854. godine, kada je pokrenuta prerada olova iz starih troskvišta na Avali i Kosmaju, relativno kratkotrajna. Od 1907. do 1914. godine koncesija za eksploataciju data je švedskom akcionarskom društvu, čije su aktivnosti bile intenzivne i primetne, ali se ne navode kao opasnost po rimske starine. Mogućnost devastacije pomolila se ponovo 2012. godine, sa istražnim radovima kineske kompanije čiji cilj je bio otvaranje novog rudnika na Kosmaju. Do 2014. godine, bez nadzora službe zaštite spomenika, radovi su obuhvatali veliki broj istražnih bušotina i istražne rovove kopane uz upotrebu mehanizacije. “Prostorni plan područja posebne namene predela izuzetnih odlika Avala – Kosmaj”, donet iste 2014. godine, pominje pojedinačne lokalitete kao turistički potencijal, ali značaj arheološkog nasleđa rimskih rudnika nije (slučajno?) prepoznat.

Srećom, 2022. godine odustaje se, možda i za stalno, od daljih istraživanja u svrhu savremenog rudarenja. Takođe, novo zakonsko rešenje, nova kategorija “arheološko područje” koju uvodi važeći Zakon za zaštitu kulturnog nasleđa (2022) omogućava zaštitu celine, istraženih ali i nepoznatih nalazišta. Najnovija istraživanja Narodnog muzeja Srbije, pokrenuta 2015. godine, upravo su primenom novih tehnologija poput daljinske laserske detekcije (LiDAR), proizvela izuzetno važne rezultate koji su i osnov za izradu elaborata za pravnu zaštitu čitavog kompleksa. Stručnjaci Narodnog muzeja Srbije sada su uključeni i u izradu novog “Prostornog plana područja posebne namene predela izuzetnih odlika Avala-Kosmaj”, čija je izrada započela 2024. godine, a koji će omogućiti adekvatno planiranje zaštite, namene i korišćenja kompleksa kosmajskih rimskih rudnika u budućnosti.

Nasleđe se pokazuje kao koncept koji se menja, upravo zato što je zasnovan na promenljivim vrednosnim sistemima različitih grupa ljudi. Vrednosti koje prepoznaju stručnjaci nisu uvek presudne.

...

“ALHEMIJA” ZAŠTITE NASLEĐA

Rimski rudnici na Kosmaju, deo metalla Tricorniensia, počinju sa radom u drugoj polovini I veka, a aktivni su do kraja IV veka. Centar rudarske aktivnosti bio je u Demesu (Stojnik), oko kojeg su tragovi pretapanja rude raspoređeni kao prsten. Naselja koja su u blizini, verovatno siromašnijeg stanovništva uključenog u kopanje ili preradu rude, formiraju drugu zonu, a treću naselja i objekti koji su verovatno pripadali višoj administraciji i bogatijim zakupcima i trgovcima.

Obim eksploatacije morao je da uključuje rad velikog broja ljudi. Teška i opasna priroda posla, kao i veliko zagađenje okoline koje je bilo posledica pretapanja rude, uticali su na kratak životni vek radne snage i stalnu potrebu za novom. O teškim uslovima i eksploataciji ljudi svedoče i mnogobrojne nekropole iz perioda II i III veka, iz vremena najintenzivnije eksploatacije rudnika.

Efekti eksploatacije nisu bili samo ekonomski, politički ili društveni: drastično se menja i okruženje.

Rudnici na Kosmaju bili su jedan od najvećih punktova srebronosne rude olova u Rimskom carstvu. Na osnovu sačuvanih količina šljake, pretpostavlja se da je na Kosmaju iskopano i širom Carstva razaslato 4800 tona srebra i 600.000 tona olova. Nusprodukti prerade rude i danas su prisutni: desetine hektara padina brda prekrivene su jalovinom i šljakom, a priroda se nije oporavila ni nakon više od 1600 godina.

Devastacija prirodnog okruženja i otpad iz rimskog doba “alhemijom” postaju od bezvrednih važne komponente arheološkog nasleđa. Ali ne kao veličanje rimskog nasleđa, već kao upozorenje. Arheologija i arheološko nasleđe nas uče o prošlosti radi sadašnjosti.